Đến Lục Ngạn từng người sẽ cảm nhận được tình yêu dân ca của đồng bào các dân tộc ở vùng đất vải lớn đến thế nào. Những cuộc hát Soong hao thâu canh suốt sáng, trải dài hết chợ phiên này qua chợ phiên khác đến hết ngày xuân. Có lẽ rằng ít vùng đất nào người dân mê hát dân ca của dân tộc mình đến thế.
Trong thời hạn 1970, hát Soong hao từng rất thịnh hành ở vùng đất này, trong nhiều năm rơi vào quên khuấy bởi không ít nguyên nhân. Điều đang vui mừng là trong thời hạn 1990 trở lại đây, ý thức giá tốt trị văn hóa truyền thống của mô hình dân ca này. Nhận được chủ trương của tỉnh Bắc Giang và chính quyền sở tại địa phương phục hồi, phát huy nhiều chủng loại hình văn hóa truyền thống truyền thống cuội nguồn, xây dựng đời sống văn hóa truyền thống mới. Nhờ vậy tiếng hát dân ca Soong hao đang tìm lại vị thế của tôi trong đời sống, xã hội.
Thăm những bản làng người Nùng ở xã Kiên Lao, trải qua những con suối nhỏ chảy róc rách bên những nương lúa vào mùa chín rộ, giữa sắc xanh núi rừng. Được nghe những điệu dân ca Soong hao mới thấy được nhịp cầu đôi lứa, lời tâm tình đưa duyên đằm thắm của những chàng trai, cô nàng người Nùng.
Nghệ nhân ưu tú Mạc Văn Đậu, người xây dựng Câu lạc bộ hát Soong hao, thôn Quán Cà, huyện Lục Ngạn cho hay: Tiếng Nùng, Soong hao nghĩa là hai ta, đôi ta. Lối hát giao duyên của dân tộc Nùng có từ lâu lăm, ví như cây cầu bắc mối lương duyên cho thấy thêm bao đôi trai gái đến với nhau, nảy nở tình yêu và kết đôi thành vợ chồng.
Hát dân ca Soong hao quan trọng ở phần không dùng nhạc đệm, vẫn thú vị, đắm say và ngọt ngào. Những điệu hát chính của Soong hao là hát giao duyên, hát ví, hát đối, hát buổi ngày, hát đêm tối và hát đám cưới. Phương thức thể hiện có hát đối đáp, hình tượng, so sánh, ví von, nhân cách hóa để truyền đạt những cung bậc cảm xúc giữa các thanh niên nam, nữ người Nùng khi tìm quý vị, tìm tình nhân hay bạn đời tri kỷ.
Hát dân ca Soong hao xuất hiện thoáng mát trong số hoạt động và sinh hoạt dân cư như lễ cưới hỏi, mừng nhà mới hay cuộc sống thường ngày hằng ngày. Nội dung dân ca này nhiều chủng loại miêu tả từ tình yêu niềm hạnh phúc, đến mệnh danh, khuyên răn, chúc tụng đến phê phán thói hư tật xấu trong cuộc sống thường ngày.
Dân ca Soong hao có tính dân cư qua những thời gian diễn, vào dịp trăng rằm, đầu xuân hay phiên chợ tháng ba (âm lịch). Hội thu hút đông người nhất vào trong ngày mùng tám tháng giêng, mười tám tháng hai (âm lịch) trùng với hội chợ Chũ, hội Từ Hả của tỉnh Bắc Giang. Trong những dịp này các nhóm thanh niên trai gái người Nùng rộn ràng tấp nập rủ nhau đi hội, họ theo từng tốp nam hoặc nữ, tới đâu cũng gặp sắc màu chàm của bà con dân tộc Tày, Nùng, Sán Chí. Khi gặp gỡ họ giao lưu với nhau bằng lời ca trữ tình ý nhị, chân thành, đằm thắm.
Những làn điệu Sloong hao cứ dập dìu liên kết tình thân trải qua đến khi chiều tà họ mới ra về, cuộc hát còn trải qua theo những tuyến phố dẫn về bản xa.
Kiên Lao vùng đất lưu giữ nhiều làn điệu dân ca đằm thắm của người Nùng
Phát huy tinh tuý văn hóa truyền thống huyện Lục Ngạn
Dân ca Soọng hao lưu truyền nhiều làn điệu, trải dài trên một khu vực rộng lớn ở nhiều xã huyện Lục Ngạn như xã Cấm Sơn, Kim Sơn, Giáp Sơn, Xa Lý, Sơn Hải, Hộ Đáp, Phong Vân, Biên Sơn…mô hình dân ca này đang tạo ra những mảng văn hóa truyền thống đa sắc màu, một vốn văn hóa truyền thống quý giá được địa phương và các nghệ nhân chú ý lưu giữ và phát huy.
Nghệ nhân Vi Văn Tà, xã Sơn Hải, huyện Lục Ngạn đã dịch một số trong những lời hát đối đáp nam nữ trong những câu dân ca Soong hao từ tiếng Nùng sang tiếng Kinh: Nam. Anh và em cùng xuống chợ rồi rủ nhau lên đồi tâm sự/Cả năm vất vả, đôi ta chỉ mất dịp này là thảnh thơi. Nữ: Mặt trời khuất sau cánh rừng, đêm xuống rồi anh ơi/Anh hãy kéo mặt trời lên đi, em sẽ đi kèm anh vui chơi.
Để gìn giữ, phát huy những lợi ích tốt đẹp của dân ca Soong hao, ngành Văn hóa truyền thống, Thể thao và Du ngoạn tỉnh Bắc Giang triển khai Đề án “Bảo tồn, phát huy những giá trị văn hóa phi vật thể của đồng bào các DTTS”. Kết quả dự án Bất Động Sản này đã hỗ trợ mở các lớp truyền dạy hát dân ca Soong hao; nhiều nghệ nhân được vinh danh, tạo thuận tiện để trao truyền tinh tuý cho thế hệ trẻ; xuất bản sách trình làng về dân ca Soong hao; phân tích – tổ chức triển khai nguyên mẫu “Không gian văn hóa Soong hao” thu hút khác nước ngoài tới tham quan trải nghiệm. Năm 1996, lần trước tiên hội hát Soong hao đã được Lục Ngạn tổ chức triển khai tại khu du ngoạn Khuôn Thần nhằm khôi phục mô hình nghệ thuật và thẩm mỹ lạ mắt của người Nùng.
Ngoài ra ông Nông Dũng Lengthy, dân tộc Nùng, ở thị trấn Phồn Xương, huyện Yên Thế, từ thời trai trẻ đã say mê hát Soong hao, với tâm tư tình cảm trăn trở gìn giữ, khôi phục những làn điệu dân ca của dân tộc mình. Trong nhiều năm, ông lặng lẽ sưu tầm những bài hát dân ca Nùng lưu truyền trong dân gian như mời nước, mời trầu, mời rượu, chúc mừng năm mới tết đến, mừng sinh nhật người cao tuổi dân tộc Nùng ở Yên Thế.
Năm 2001, ông đề đạt nguyện vọng với xã, được xã cho phép, ông đã xây dựng câu lạc bộ hát Soong hao (sau là CLB hát dân ca Nùng). Đến nay câu lạc bộ đã có 20 thành viên tham gia, lúc này các thành viên đã thuộc hàng trăm bài hát và dân ca Nùng, thường xuyên tham gia biểu diễn văn hóa truyền thống, văn nghệ tại địa phương và huyện Lục Ngạn. Năm 2019, ông được Quản trị nước tặng thương hiệu Nghệ nhân Ưu tú vì đã có hiến đâng xuất sắc trong gìn giữ và phát huy di tích phi vật thể của dân tộc.
Hằng năm các Câu lạc bộ hát Soong hao ở Lục Ngạn thường xuyên đi giao lưu, liên hoan trong tỉnh và phòng. Vừa qua, nhóm nghệ nhân hát soong hao tỉnh Bắc Giang đã biểu diễn tại Thủ đô Hà Thành trong Event “Sắc màu văn hóa Bắc Giang”.
Sau nhiều nỗ lực bảo tồn và tăng trưởng tinh tuý văn hóa truyền thống, đến nay hát dân ca Soong hao đang trở thành hoạt động và sinh hoạt truyền thống cuội nguồn, tổ chức triển khai hàng năm vào trong ngày 18 tháng Hai âm lịch ở huyện Lục Ngạn. Vấn đề này giúp những làn điệu dân ca Soong hao tiếp tục rộng phủ vẻ đẹp văn hóa truyền thống của tôi./.
Bài, ảnh: Thế Dương