Định cư dưới chân núi Chư Yang Sin, từ nhiều đời, đồng bào M’Nông ở xã Yang Tao, huyện Lắc (Đắk Lắk) gắn bó với nghề gốm truyền thống cuội nguồn. Yang Tao là vùng đất nổi bật ở Tây Nguyên có nghề gốm.
Nghệ nhân H’Phiết Uông ở buôn Yôk Đuôn kể: “Khi đồ gốm hiện đại chưa thịnh hành, nghề gốm ở Yang Tao đã nổi tiếng. Sản phẩm làm ra không chỉ cung cấp cho đồng bào M’Nông ở tỉnh Đắk Lắk mà còn được bà con các dân tộc thiểu số khu vực Tây Nguyên và các tỉnh miền Trung tìm mua. Các vật dụng đồ gốm được làm nhiều nhất là: Nồi, chảo, bát, đĩa, ấm, chén, ché, chum, bình, thau, chậu, lọ hoa, hồ lô… Những nghệ nhân tay nghề cao còn làm được cả những con vật như: Voi, trâu, bò, hổ, báo, rùa, hươu, nai…”.
Nghệ nhân H’Phiết Uông chế tác thành phầm.
Nét rất dị của gốm Yang Tao thể hiện ở phần được chế tác trọn vẹn thủ công; nguyên vật liệu (đất sét) và công cụ làm gốm cũng là những thứ có sẵn ở buôn. Đất sét sau khoản thời gian được lấy về và loại sạch tạp chất, nghệ nhân giã nhuyễn rồi tổ chức chế tác các thành phầm gốm thủ công bằng tay. Người M’Nông ở Yang Tao không dùng bàn xoay như những làng gốm khác mà nguyên vật liệu cố định và thắt chặt trên thớt gỗ (được làm bằng một phần thân cây gỗ có độ cao khoảng 70cm, đường kính chừng 50cm), nghệ nhân dịch chuyển xung vòng quanh, sử dụng thanh tre vót mỏng, miếng vải ướt và vòng tre để tạo thành phầm. Chờ cho thành phầm khô đến độ nhất định, nghệ nhân sử dụng que tre, que củi, lông nhím để vẽ hoa văn, họa tiết trang trí.
Tiếp sau, nghệ nhân sử dụng hòn đá cuội để cọ xát lên mặt phẳng của thành phầm cho tới lúc đạt độ láng bóng. Sau khoản thời gian thành phầm được đánh bóng và phơi khô trong bóng râm sẽ tổ chức nung. Tiến độ nung gốm cũng rất rất dị. Các thành phầm được đặt trên nền đất trống, theo quy tắc vật nhỏ xếp phía trong, vật lớn xếp xung vòng quanh phía ngoài, dưới là lớp củi khô. Gốm được nung lộ thiên bằng củi đến khi thấy tổng thể cùng đỏ rực là đạt độ chín. Tiếp sau, sử dụng vỏ trấu hoặc mùn cưa để hun, tạo màu đen bóng tự nhiên cho gốm Yang Tao.
Trong năm mới đây, khi mà đồ gốm sứ sản xuất công nghiệp ngày một tinh xảo, giá tiền lại thấp khiến cho thành phầm gốm Yang Tao khó tiêu thụ. Người biết làm gốm ở Yang Tao cũng vì thế ngày một vắng bóng. Đề cập đến yếu tố này, đồng chí Nguyễn Văn Huyên, Bí thư Đảng ủy xã Yang Tao trăn trở: “Bây giờ nghệ nhân biết làm gốm ở Yang Tao chỉ còn 6 người (5 nữ, 1 nam), hầu hết là người già và trung niên. Thanh niên thì không thiết tha học nghề này vì thu nhập thấp. Xã đã quy hoạch đất và mời các doanh nghiệp đầu tư phát triển làng nghề truyền thống nhưng chưa tìm được nhà đầu tư nào thực sự tâm huyết với lĩnh vực bảo tồn văn hóa”.
Theo luồng thông tin có sẵn, tại những Liên hoan tiệc tùng cafe Buôn Ma Thuột, thành phầm gốm của những nghệ nhân xã Yang Tao tham gia trưng bày thu hút sự tâm điểm của thật nhiều người. Năm 2018, khi trưng bày tại Pageant gốm Thanh Hà – Hội An, gốm Yang Tao được ban tổ chức triển khai nhận định cao. Trong năm qua, các nghệ nhân xã Yang Tao đã trao tặng nhiều thành phầm cho Bảo tàng tỉnh Đắk Lắk phục vụ công tác nghiên cứu và phân tích và trưng bày. Vừa mới đây, tại Hội nghị xúc tiến góp vốn đầu tư huyện Lắc năm 2021, nghệ nhân xã Yang Tao được ban tổ chức triển khai đặt chế tác 200 con voi bằng gốm dành riêng tặng đại biểu, góp thêm phần tiếp thị văn hóa truyền thống truyền thống cuội nguồn của đồng bào M’Nông.
Nghề gốm ở Yang Tao mai một là trong thực tiễn khó tránh khỏi trong nhịp sống tân tiến. Làm thế nào để bảo tồn làng gốm cổ Yang Tao, phát huy nét xin xắn văn hóa truyền thống truyền thống cuội nguồn của người M’Nông là thắc mắc đang nêu lên khái niệm chính quyền sở tại, cơ quan nghiên cứu và phân tích, bảo tồn văn hóa truyền thống của huyện Lắc và tỉnh Đắk Lắk.
Bài và ảnh: Bình Định