Việt Nam là vương quốc đa dân tộc và đa ngôn từ, với 54 dân tộc và khoảng hơn 90 ngôn từ không giống nhau. Mỗi cộng đồng dân cư dân tộc thiểu số đều phải sở hữu ngôn từ riêng. Ngôn từ của mỗi dân tộc là một thành tố cơ bản của văn hóa truyền thống, đồng thời là phương tiện để tạo ra và lưu truyền các hình thái trọng điểm nhất trong đời sống văn hóa truyền thống tinh thần của mỗi dân tộc.
Lớp học tiếng Thái ở xã Mường Cang, huyện Than Uyên, tỉnh Lai Châu
Xu thế giảm người biết nói, biết viết tiếng dân tộc
Tuy ngôn từ có vai trò trọng điểm trong đời sống văn hóa truyền thống, tinh thần của mỗi dân tộc, nhưng đang tồn tại Xu thế giảm số người biết viết, biết nói tiếng của dân tộc mình.
Kết quả tìm hiểu tích lũy vấn đề tài chính – xã hội 53 dân tộc thiểu số (DTTS) năm 2019 đã cho chúng ta biết, hiện có 88,7% người DTTS từ 5 tuổi trở lên nói được tiếng dân tộc. Tuy vậy, sau 4 năm, từ 2015 – 2019, tỷ trọng này đã giảm 7,3%, trung bình mỗi năm giảm 1,8%.
Theo nhóm tuổi, người DTTS biết nói tiếng dân tộc cũng giảm dần. Ở nhóm 65 tuổi trở lên có 92,8% nói được tiếng dân tộc; ở nhóm dưới 18 tuổi, tỷ trọng này chỉ từ 58,6%. Trong 53 DTTS, dân tộc Ngái có tỷ trọng người từ 5 tuổi trở lên nói được tiếng DTTS thấp nhất 30,5%.
Tỷ trọng người DTTS từ 15 tuổi trở lên biết đọc, biết viết chữ dân tộc khá thấp, chỉ là 15,9%, so với năm 2015, tỷ trọng này đã giảm 0,9%, trung bình mỗi năm giảm 0,2%.
Nhiều việc làm ý nghĩa trong cộng đồng dân cư nhằm bảo tồn, tăng trưởng ngôn từ dân tộc thiểu số
Sóc Trăng là tỉnh có đông đồng bào dân tộc Khmer sinh sống nhất vùng Tây Nam Bộ; người Khmer chiếm 30% dân số của tỉnh. Cộng đồng dân cư dân tộc Khmer nổi tiếng nói, chữ viết riêng.
Thượng tọa Trần Văn Tha – Ủy viên Thường trực Hội Đoàn kết sư sãi yêu nước tỉnh Sóc Trăng nói rằng, hầu hết đồng bào Khmer ở Nam Bộ nói công cộng, Sóc Trăng nói riêng theo Phật giáo Nam Tông. Trong thời hạn qua, Hội Đoàn kết sư sãi yêu nước tỉnh Sóc Trăng đã vận động 92 chùa Phật giáo Nam Tông trên địa phận giữ truyền thống cuội nguồn mở lớp dạy chữ Khmer miễn phí cho tăng sinh và người dân. Các sư sãi, chức sắc, người dân có uy tín trực tiếp tham gia giảng dạy và vận động đồng bào tạo điều kiện kèm theo thuận tiện cho con, em học chữ Khmer vào dịp hè. Kết quả hằng năm, có trên 200 tăng sinh, trên 7.700 sư sãi và con trẻ của mình phật tử học chữ Khmer trong mùa hè.
Là một trí thức của dân tộc Raglai được Đảng, Nhà nước giảng dạy, hàng trăm năm qua, bà Mẫu Thị Bích Phanh ở thôn Ma Hoa, xã Phước Đại, huyện Bác Ái, tỉnh Ninh Thuận luôn trăn trở việc người Raglai mới chỉ nổi tiếng nói truyền miệng mà không tồn tại chữ viết. Bà suy nghĩ, nếu chỉ phụ thuộc vào trí nhớ và truyền khẩu thì việc bảo tồn, gìn giữ văn hóa truyền thống dân tộc rất vất vả; bản sắc văn hóa truyền thống dân tộc có tiềm ẩn nguy cơ bị mai một. Nỗi niềm đó là động lực giúp bà quyết tâm khắc phục vất vả, chi ra thật nhiều sức lực, trong nhiều năm, tổ chức sưu tầm ký hiệu ngôn từ, lập quy ước mẫu tự và chuyển ngôn từ Raglai sang mẫu tự Latinh, tạo thành chữ viết cho tất cả những người Raglai. Bộ chữ đã được Viện Ngôn từ công bố. Bản thân bà được Ủy Ban Nhân Dân tỉnh Ninh Thuận mời tham gia Ban chỉ huy biên soạn tài liệu tiếng Raglai và trực tiếp làm giáo viên giảng dạy cho những đồng chí tham gia giảng dạy tiếng Raglai cho cán bộ, công chức, viên chức công tác tại vùng dân tộc thiểu số tỉnh Ninh Thuận. Ngoài ra, bà còn dạy hàng trăm lớp tập huấn tiếng Raglai phục vụ tiếp xúc với đồng bào cho hơn 300 cán bộ Công an tỉnh Ninh Thuận và nhiều giáo viên của huyện Bác Ái.
Ở thôn Phìn Hồ, xã Tả Phời, TP. Hồ Chí Minh Lào Cai, tỉnh Lào Cai, ai cũng kính trọng ông Chảo Láo Sử, người nặng lòng với chữ Nôm Dao của dân tộc. Nhiều năm vừa qua, cứ dịp Tết Nguyên đán, ông Sử lại khai giảng lớp học chữ viết của dân tộc Dao bởi theo phong tục, học chữ đầu xuân năm mới mới sẽn mang lại những điều tốt lành. Ngoài sự tận tâm của ông Sử, người thân trong gia đình trong mái ấm gia đình ông cũng tham gia vào việc kèm cặp, phía dẫn, thêm phần nâng lên hiệu suất cao việc dạy và học chữ dân tộc Dao cho trẻ nhỏ trong thôn.
Đây chỉ là 3 trong số thật nhiều những việc làm có ý nghĩa của không ít cá thể, các cộng đồng dân cư xã hội đang công cộng tay cùng nhiều cấp, các ngành bảo tồn tiếng nói, chữ viết của không ít dân tộc thiểu số, thêm phần tránh Xu thế người dân tộc thiểu số không biết nói, biết viết, biết đọc tiếng của dân tộc mình.
Nỗ lực bảo tồn, phát huy ngôn từ dân tộc thiểu số trong nghành nghề dịch vụ văn hóa truyền thống
Theo giải trình của Bộ Văn hóa truyền thống – Thể thao và Phượt, trong năm qua, triển khai các Nghị quyết của Ban Chấp hành Trung ương và Nghị định số 05/NĐ-CP ngày 14/01/2011 của Chính phủ nước nhà về công tác dân tộc, Bộ Văn hóa truyền thống, Thể thao và Phượt đã chỉ huy các địa phương tâm điểm bảo tồn, phát huy tiếng nói, chữ viết của không ít dân tộc; tổ chức khảo sát, thống kê, sưu tầm tiếng nói, chữ viết, thư tịch cổ của không ít dân tộc; biên soạn, xuất bản sách bằng tiếng dân tộc.
Dưới sự chỉ huy của Bộ, các đơn vị chức năng trình độ đã bổ sung cập nhật các xuất bản phẩm tune ngữ bằng tiếng dân tộc – tiếng phổ thông để tăng cường tủ sách cho những thư viện công cộng và các tủ sách văn hóa truyền thống dân tộc ở hạ tầng. Đến nay, đã có 51 thư viện cấp tỉnh, 541 thư viện cấp huyện, 2.191 thư viện cấp xã tại những địa phương có đồng bào dân tộc sinh sống có đầu sách tune ngữ.
Nhiều thư viện đã nỗ lực số hóa tài liệu bằng tiếng dân tộc để lưu giữ lâu dài như: Thư viện tỉnh Yên Bái đã số hóa 100% tài liệu bằng tiếng dân tộc; Thư viện tỉnh Sơn La có trên 1.000 cuốn sách bằng tiếng Thái cổ, số hóa được 23.154 trang tài liệu bằng tiếng dân tộc; thư viện số lượng dân sinh ngoài công lập tại những chùa Khmer tổ chức triển khai phục vụ tài liệu bằng tiếng dân tộc cho đồng bào Khmer các tỉnh, TP. Hồ Chí Minh phía Nam…
Các tỉnh, TP. Hồ Chí Minh trực thuộc Trung ương căn cứ tình hình dân tộc trên địa phận đã có nhiều hình thức tổ chức triển khai các sinh hoạt, nội dung nhằm bảo tồn tiếng nói, chữ viết các DTTS như: Khảo sát, thống kê, sưu tầm tiếng nói, chữ viết, thư tịch cổ; biên soạn, xuất bản sách bằng tiếng dân tộc; Lập hồ sơ khoa học về ngôn từ: “Chữ Nôm của người Dao”, “Chữ Nôm của người Tày”, “Chữ viết cổ của người Thái”, “Nói lý, hát lý của người Cơ Tu” ứng dụng Hạng mục di tích văn hóa truyền thống phi vật thể vương quốc…
Nhiều tỉnh, TP. Hồ Chí Minh đã có những phương pháp bảo tồn hiệu suất cao di tích tiếng nói, chữ viết. Tỉnh Khánh Hòa mở lớp học tiếng nói, chữ viết của dân tộc Raglai cho cán bộ, công chức, viên chức. Tỉnh Phú Thọ bảo tồn ngôn từ dân tộc thiểu số trải qua truyền dạy các bài hát, làn điệu dân ca, vui chơi dân gian… Huyện Phước Sơn, tỉnh Quảng Nam góp vốn đầu tư công trình xây dựng phân tích biên soạn bộ chữ viết tiếng Bhnong; huyện Nam Trà My sưu tầm, phân tích và biên soạn sách dạy và học tiếng dân tộc Cadong để mang vào giảng dạy tại những trường học. Tỉnh Ninh Thuận phân tích, sưu tầm, biên soạn sách chữ Chăm, tổ chức giao nhận Thư tịch cổ Chăm và được Trung tâm Tàng trữ Vương quốc II Thành phố Hồ Chí Minh Sài Gòn tu bổ, bồi nền, số hóa…
Những nỗ lực trong nghành nghề dịch vụ văn hóa truyền thống đã tạo điều kiện kèm theo để tiếng nói, chữ viết của không ít dân tộc thiểu số được sử dụng nhiều hơn thế, thoáng mát hơn trong đời sống xã hội, thêm phần triển khai Nghị quyết Trung ương 5 (Khóa VIII) về xây dựng và tăng trưởng nền văn hóa truyền thống Việt Nam tiên tiến và phát triển, đậm đà bản sắc dân tộc./.
Bài, ảnh: Phương Liên