Nền văn hoá người Ơ Đu là một phần của nền văn hóa truyền thống Việt. Rủi ro tiềm ẩn mai một nền văn hoá này đã cho chúng ta thấy cần tích cực gìn giữ những lợi ích tốt đẹp của dân tộc Ơ Đu, để đảm bảo tính thống nhất trong đa dạng và phong phú của nền văn hóa truyền thống Việt Nam.
Theo phân tích lịch sử dân tộc, dân tộc Ơ Đu xa xưa sinh sống ở lưu vực sông Nậm Nơn, Nậm Mộ trải dài từ huyện Tương Dương, tỉnh Nghệ An. Tộc người Ơ Đu xưa có một xã hội khá tăng trưởng. Họ sống bằng nghề làm ruộng, phát nương làm rẫy, đào đãi vàng, chài lưới và kinh doanh trên sông. Những địa danh như: Xiêng Tắm, Xiêng Lăm, Tạ Xiêng… luôn tấp nập thuyền, bè xuôi ngược.
Lúc này, người Ơ Ðu sinh sống tập trung chuyên sâu ở hai bản Xốp Pột và Kim Hoà, xã Kim Ða, huyện Tương Dương. Ở Lào họ phù hợp với nhóm Tày Phoọng cư trú ở tỉnh Sầm Nưa. Năm 2006, Nhà nước xây dựng thủy điện Bản Vẽ, người Ơ Đu di tán về tái định cư tại bản Văng Môn, xã Nga My, huyện Tương Dương.
Theo kết quả tìm hiểu dân số năm 2019, dân tộc người Ơ Đu hiện có 428 người, được xác lập đấy là một trong năm tộc người dân có dân số ít nhất Việt Nam nên phải bảo tồn, lưu giữ.
Trong đời sống văn hoá, theo chị Mạc Thị Tím (bản Văng Môn) tiếng Ơ Đu học rất khó, mặt khác lại ít sử dụng để tiếp xúc từng ngày, nên có thể nói được vài câu chào hỏi xã giao, hiện chỉ mất một trong những cụ trên 70 tuổi mới nói được tiếng Ơ Đu.
Các nhà phân tích văn hoá đã và đang đã cho chúng ta thấy, ngôn từ dân tộc thể hiện trình độ tăng trưởng, văn hóa truyền thống và tư duy của từng tộc người. Vì thế khi một ngôn từ trong dân cư 54 dân tộc bằng hữu bị mất đồng nghĩa tương quan với một phần bản sắc văn hóa truyền thống Việt Nam cũng trở thành “nghèo” đi. Vấn đề đó đã cho chúng ta thấy tính cấp thiết trong việc bảo tồn tiếng nói, ngôn từ của dân tộc Ơ Đu.
Trước những dịch chuyển trong nhiều quy trình tiến độ lịch sử dân tộc, do dân số ít, sống xen kẽ với người Khơ Mú và Thái, trong thời gian sống và giao thoa với những nền văn hoá khác làm tộc người Ơ Đu đứng trước tiềm ẩn nguy cơ mai một.
Mẫu nhà sàn truyền thống lịch sử của người Ơ Đu. (Ảnh: D Bình)
Trong hôn nhân gia đình người Ơ Đu tuân thủ nguyên tắc “ngoại tộc hôn”, và một dân tộc không được lấy nhau. Thế cho nên, người con dâu, con rể của dân tộc này thường là người dân tộc khác. Được biết thêm, bản Văng Môn có 99 hộ người Ơ Đu thì có 44 phụ nữ Thái và 52 phụ nữ Khơ Mú làm dâu. Chỉ mất 3 trường hợp người Ơ Đu trong họ lấy nhau, họ là những trường hợp yêu thương nhau tha thiết, vượt qua nhiều vất vả, rào cản văn hoá, tập tục để đến với nhau.
Đồng bào Ơ Đu có mạng lưới hệ thống liên hoan như Tết Nguyên đán, Tết cơm mới. Ngày hội lớn số 1 là lễ đón tiếng sấm trong năm. Ngày đó, người dân khắp nơi đổ về mở hội tế trời, mổ trâu, bò, lợn ăn mừng tại bản Xốp Pột, xã Kim Ða. Trong tín ngưỡng, người Ơ Ðu tin rằng khi chết đi linh hồn ngụ tại bãi tha ma, hồn gốc ở chỏm tóc ở lại làm ma nhà. Ma nhà chỉ ở với con cháu một đời theo thứ tự từ đàn ông cả đến đàn ông thứ. Lúc các đàn ông đã chết hết, người ta làm lễ tiễn ma nhà về với tổ tiên…
Người Ơ Ðu sinh sống đa số bằng nương rẫy và một phần ruộng nước, canh tác theo cách phát, đốt, gieo hạt. Mùa lúa gieo hạt từ thời điểm tháng 4-5 âm lịch, thu hoạch vào tháng 9-10. Công cụ gồm dao, rìu, gậy, chọc lỗ. Ngoài lúa là cây trồng chính, còn trồng ngô, đỗ, sắn, bầu, bí. Hái lượm và săn bắn có ý nghĩa thực tế với đời sống đồng bào.
Chăn nuôi trâu bò, lợn gà, dê cũng rất tăng trưởng. Trâu, bò dùng làm sức kéo, kéo cày; lợn gà sử dụng trong những dịp cưới, nghi lễ tín ngưỡng… Ðan lát đồ gia dụng bằng giang, mây, một phần tiêu dùng, phần để trao đổi hàng hoá. Xưa họ còn biết dệt vải.
Trang phục truyền thống lịch sử của người Ơ Đu. (Ảnh: D Bình)
Công tác bảo tồn, phúc lợi xã hội khái niệm đồng bào dân tộc Ơ Đu
Theo thống kê của Ủy Ban Nhân Dân huyện Tương Dương, đến trong thời điểm cuối năm 2020, dân tộc Ơ Đu có 135 hộ mái ấm gia đình với 383 nhân khẩu. Trong số đó, bản Văng Môn tập trung chuyên sâu 99 hộ với 273 nhân khẩu, chiếm 73,3% số hộ và 71,3% nhân khẩu Ơ Đu. Phần sót lại cư trú rải rác ở những xã Xá Lượng, Tam Đình, Thạch Giám, Lượng Minh (Tương Dương), Thanh Sơn, Ngọc Lâm (huyện Thanh Chương).
Những năm gần đây, các chủ trương, chủ trương của Đảng, Nhà nước phát hành và thực thi đã góp thêm phần trọng điểm trong việc bảo tồn, phát huy bản sắc đồng bào dân tộc thiểu số. Nhiều hộ ở huyện Tương Dương đã được tiếp cận và thụ tận hưởng các phục vụ xã hội cơ bản, được tăng trưởng sản xuất, xử lý việc làm, ổn định thu nhập…
Với đồng bào Ơ Đu đã có điện lưới về tới các thôn, bản (tỷ trọng hộ có điện dùng đạt 99 -100%), được thụ tận hưởng các chủ trương xã hội, trong đó phải nói tới là các Đề án Tương hỗ tăng trưởng dân tộc Ơ Đu quy trình tiến độ 2006-2010 với ngân sách đầu tư là 4 tỷ VNĐ. Kết thúc Dự Án BĐS, đời sống tài chính và hạ tầng kỹ thuật của người dân có khá hơn.
Để tương hỗ tăng trưởng tộc người đặc trưng này, năm 2017, tỉnh Nghệ An đã phê duyệt Đề án Tương hỗ tăng trưởng tài chính xã hội dân tộc Ơ Đu quy trình tiến độ 2016 – 2025 với ngân sách đầu tư 120 tỷ VNĐ, nhằm nâng lên đời sống vật chất, tinh thần cho tất cả những người Ơ Đu một cách kiên cố, tăng cường kiểm tra sức khỏe thể chất, nâng cao giống nòi và bảo tồn các nét văn hóa truyền thống truyền thống lịch sử của mình; bảo tồn và phát huy tiếng nói, nhà tại, phong tục tập quán của người Ơ Đu…
Những nỗ lực của Trung ương và địa phương đã đem lại những mảng sáng cho đời sống đồng bào dân tộc Ơ Đu. Được biết thêm bản Văng Môn đã được góp vốn đầu tư 15 giếng khoan; 20 khung cửi tăng trưởng nghề dệt could truyền thống lịch sử; 77 chuồng bò văn minh và 304 con bò giống; 77 máy cắt cỏ, tôn tạo 8,5 ha đất trồng cỏ và được cung cấp cỏ giống. Nhà văn hóa truyền thống được xây dựng với ngân sách đầu tư 4,5 tỷ VNĐ, rộng, đẹp cùng các thiết bị loa đài, tương hỗ đội văn nghệ của bản; mở các khóa học tiếng Ơ Đu…
Về trình độ học vấn, bản Văng Môn có 19 người được giảng dạy cơ bản (12 người dân có trình độ ĐH, 7 cao đẳng, 2 trung cấp), 65 trẻ nhỏ theo học nhiều cấp (36 học viên tiểu học, 18 trung học hạ tầng, 11 trung học phổ thông).
Những giải pháp nỗ lực, góp vốn đầu tư nâng lên đời sống, dân trí, hạ tầng kỹ thuật đã có, nhưng sự mai một về văn hóa truyền thống thì vẫn luôn rình rập đe dọa dân cư này. Vấn đề đó đã cho chúng ta thấy sự tâm điểm không chỉ là là góp vốn đầu tư trung tâm tài chính, hay kết cấu kỹ thuật hạ tầng. Thực tiễn nền văn hoá người Ơ Đu vẫn trong tình trạng bị đồng hoá trước những nền văn hoá người Thái, người Khơ Mú, cần phải có sự tham gia của không ít nhà khoa học, Chuyên Viên ý tưởng và những chủ trương hiệu suất cao, để phát huy vai trò của chủ thể văn hóa truyền thống.
Đồng bào dân tộc Ơ Đu, bản Vang Môn, xã Nga My, huyện Tương Dương, ra mắt Lễ mừng tiếng sấm, một đặc trưng văn hoá của dân tộc mình. (Ảnh: D Bình)
Kinh nghiệm lâu năm thực thi ở một trong những địa phương và từ các Chuyên Viên phân tích về bảo tồn, phát huy văn hoá dân tộc thiểu số chỉ ra rằng: Cần tích cực tương hỗ việc giữ gìn tiếng nói, chữ viết của không ít dân tộc thiểu số trải qua hình thức dạy tiếng, chữ viết của không ít dân tộc thiểu số cho cán bộ, công chức, viên chức công tác tại vùng sâu, vùng xa nơi có dân tộc thiểu số cư trú.
Cần xây dựng cơ chế giữ và tăng trưởng ngôn từ của người dân tộc thiểu số như khuyến nghị, bắt buộc sử dụng tiếng dân tộc thiểu số trong giáo dục bậc tiểu học, tăng cường truyền thông về lợi ích, nét đẹp của ngôn từ dân tộc thiểu số. Đưa chỉ tiêu giáo viên tiểu học là người dân tộc thiểu số, biết tiếng dân tộc thiểu số.
Không chỉ có vậy, tộc người Ơ Đu đang sống huyện Mường Khu, Xiêng Khoảng (Lào) có 48 hộ với mức 242 người còn lưu giữ nhiều lợi ích văn hóa truyền thống của người Ơ Đu, thậm chí là cả ngôn từ và chữ viết. Đó là nguồn tư liệu sống, giúp cho công tác phân tích, bảo tồn một tộc người dân có tiềm ẩn nguy cơ mai một.
Để bảo tồn văn hóa truyền thống tộc người Ơ Đu, cần phát huy sức mạnh dân cư người Ơ Đu. Đó là sự việc links giữa các thành viên trong tộc người, quan hệ họ hàng và các mối links khác được tạo ra từ trong thời gian lịch sử dân tộc. Đồng thời xây dựng xây dựng lại bản Văng Môn theo cấu trúc khu vực làng, bản truyền thống lịch sử của người Ơ Đu cổ xưa; phục dựng các liên hoan trọng điểm như lễ Chăm phtrong, lễ ăn cơm mới, rước hồn lúa và mừng nhà mới.
Kinh nghiệm lâu năm tổ chức triển khai nguyên mẫu “làng dân tộc truyền thống” ở một trong những nước trong phòng đã đã cho chúng ta thấy hiệu suất cao tích cực trong công tác bảo tồn, gìn giữ các lợi ích di tích, đồng thời tạo một thành phầm du ngoạn văn hoá thú vị, góp thêm phần tăng trưởng tài chính địa phương từ nền tảng truyền thống lịch sử, thích ứng với việc tăng trưởng công cộng của đời sống, xã hội trong thời kỳ mới.
Dương Bình