Ở trong khu vực công cộng của Khu di tích lịch sử vương quốc quan trọng đặc biệt Văn Miếu – Văn Miếu Quốc Tử Giám, hồ Văn cùng vườn Giám và khu nội tự tạo thành tổng thể kiến trúc hợp lý, mang đậm lợi ích văn hóa truyền thống, lịch sử dân tộc của ngôi trường ĐH thứ nhất của Việt Nam. Vì thế, việc giữ gìn “viên ngọc” hồ Văn có ý nghĩa quan trọng đặc biệt.
Hồ Văn nhìn từ trên cao.
Vẻ đẹp được xác định
Nằm ở vị trí phía Nam kinh thành Thăng Lengthy, Văn Miếu – Văn Miếu Quốc Tử Giám xưa thuộc thôn Minh Giám (tổng Hữu Nghiêm, huyện Thọ Xương), nay thuộc quận Q. Đống Đa (TP Hà Nội). Quần thể di tích này nằm trên diện tích quy hoạnh 54.331m2, gồm hồ Văn, vườn Giám và khu nội tự.
Hồ Văn nằm trước mặt Văn Miếu – Văn Miếu Quốc Tử Giám nhưng bị chia cắt bởi phố Văn Miếu Quốc Tử Giám. Hồ có khuôn viên rộng 11.932m2 (năm 2017), giữa hồ là gò Kim Châu. Trước kia, trên gò có Phán Thủy đình – nơi các nho sĩ thường lui tới để bình văn chương thơ phú. Thời buổi này, Phán Thủy đình tuy không thể, nhưng trên gò vẫn còn đấy hai tấm bia đá ghi lại vẻ đẹp của hồ Văn và thời kỳ trả lại hồ Văn cho Văn Miếu – Văn Miếu Quốc Tử Giám.
Tấm bia thứ nhất được dựng năm Tự Đức thứ 18 (1865) trong mùa tu sửa Văn Miếu và nạo vét hồ Văn, do Hoàng giáp khoa Tân Hợi, Bố chánh TP Hà Nội Lê Hữu Thanh soạn, có nội dung: “Trước Miếu có hồ nước lớn, trong hồ có gò Kim Châu, vào khoảng niên hiệu Cảnh Trị (1668 – 1671), Tham tụng họ Phạm (Phạm Công Trứ) làm 10 bài thơ vịnh Phán Thủy để ghi lại cảnh đẹp. Lâu ngày, cát đọng lại, cỏ dại mọc lan, lòng hồ ngày càng nông cạn, thu hẹp lại. Mùa thu năm Quý Hợi, niên hiệu Tự Đức (1863), tôi cùng Cao đài Đặng Lương phủ (Đặng Tá) dựng đình bia Tiến sĩ và sửa sang khu hồ, mở rộng chỗ hẹp, khơi sâu chỗ nông, phá chỗ rậm rạp cho phong quang để thấy rõ cảnh trí của hồ, của núi. Mùa thu năm Ất Sửu (1865), Đặng sứ quân lại xuất tiền nhà xây một đình trên gò Kim Châu. Đình làm xong gọi là Văn Hồ đình…”.
Đến vào cuối thế kỷ XVIII, vào đầu thế kỷ XIX, do phân cách địa giới hành chính, khu Văn Miếu thuộc tỉnh HĐ Hà Đông. Khi trao trả Văn Miếu – Văn Miếu Quốc Tử Giám lại cho tỉnh TP Hà Nội, khu hồ Văn đã trở nên bỏ sót. Năm 1939, các văn nhân, nho sĩ TP Hà Nội đã đệ đơn trình Thị trưởng TP Hà Nội xin trả lại hồ Văn về địa phận Văn Miếu. Tháng 5-1940, Hội đồng Thành phố Hồ Chí Minh TP Hà Nội đã quyết định hành động trả hồ Văn về Văn Miếu. Sự kiện này được khắc lại trên bia “Hoàn Văn hồ bi” do Cử nhân khoa Quý Mão, quan Tổng đốc trí sĩ Hoàng Huân Trung soạn năm Bảo Đại thứ 17 (1942).
Bảo vệ “viên ngọc” quý
Rất có thể thấy, hồ Văn là một thắng cảnh quan ở kinh thành Thăng Lengthy và khơi nguồn ý tưởng cho nhiều văn nhân, nho sĩ. Tuy vậy, nội dung các tấm bi ký cũng đã cho chúng ta thấy hồ Văn từng có rủi ro tiềm ẩn “biến mất” do điều kiện kèm theo tự nhiên và cả nhân sự. Quy trình tiến độ từ thời điểm năm 1946 đến trong thời điểm 1990, hồ Văn bị xâm phạm nghiêm trọng khi 278 hộ dân cư xung vòng quanh lấn chiếm với tổng quy hoạch 4.227m2. Do nhiều nguyên nhân, phải tới năm 2005, hồ Văn mới được tu sửa lớn. Năm 2006, sau khoản thời gian hoàn thành xong, hồ được chuyển nhượng bàn giao cho Trung tâm Sinh hoạt Văn hóa truyền thống khoa học Văn Miếu – Văn Miếu Quốc Tử Giám vận hành.
Để phát huy tối đa lợi ích của hồ Văn, tháng 7-2021, Trung tâm Sinh hoạt Văn hóa truyền thống khoa học Văn Miếu – Văn Miếu Quốc Tử Giám đã tổ chức phục dựng tòa phương đình và tôn tạo gò Kim Châu theo Dự án Bất Động Sản Bảo tồn, tôn tạo và khai thác Khu di tích lịch sử lịch sử dân tộc văn hóa truyền thống Văn Miếu – Văn Miếu Quốc Tử Giám đã được Ủy Ban Nhân Dân thành phố Hồ Chí Minh TP Hà Nội phê duyệt tại Quyết định hành động số 3496/QĐ-Ủy Ban Nhân Dân ngày 31-8-1998.
Theo Giám đốc Trung tâm Sinh hoạt Văn hóa truyền thống khoa học Văn Miếu – Văn Miếu Quốc Tử Giám Lê Xuân Kiêu, việc triển khai dự án Bất Động Sản này nhằm trả lại một thành phần trọng điểm với đúng tác dụng và vị trí vốn có trong tổng thể Khu di tích lịch sử; góp thêm phần làm tăng lợi ích cảnh sắc phòng khu đô thị xung vòng quanh, đồng thời phát huy lợi ích tổng thể Khu di tích lịch sử.
“Việc phục dựng tòa phương đình và tôn tạo gò Kim Châu sẽ góp phần bảo tồn, phát huy giá trị tổng thể Khu di tích Văn Miếu – Quốc Tử Giám và khu vực hồ Văn, đưa nơi đây trở thành một điểm thu hút khách du lịch và là nơi tổ chức các sự kiện liên quan tới các hoạt động chung của khu di tích”, ông Kiêu xác định.
Tán thành với quan điểm này, ông Trương Minh Tiến, Ủy viên Ban Chấp hành Hội Di tích văn hóa truyền thống Việt Nam nhận định rằng, việc phục dựng tòa phương đình và tôn tạo gò Kim Châu sẽ góp thêm phần xúc tiến tài chính du ngoạn của TP Hà Nội và nâng lên đời sống của nhân dân địa phương xung vòng quanh phòng di tích, đồng thời gìn giữ các di tích văn hóa truyền thống, khơi dậy truyền thống lâu đời yêu nước và lòng tự hào dân tộc cho những thế hệ.
Bảo Khánh