Người Hà Nhì đen ở xã Y Tý, huyện Bát Xát, tỉnh Lào Cai gây tuyệt vời với khách hàng phương xa bởi những nét văn hóa truyền thống truyền thống lâu đời rất dị và có phần kỳ bí. Trong kho tàng văn hóa truyền thống phong phú của tôi, ăn uống của người Hà Nhì với hương vị đặc trưng của rừng, núi luôn khiến cho khác nước ngoài tò mò, muốn được thưởng thức.
Các món ăn trong thời gian ngày Tết Ga Tho Tho đều được chế biến từ thịt lợn. Ảnh: Bích Nguyên
Sáng sớm của ngày Tết Ga Tho Tho – Tết truyền thống của người Hà Nhì, các thành viên của mái ấm gia đình ông Ly Giờ Có, ở xã Y Tý lục đục thức dậy mổ lợn sẵn sàng mâm cơm cúng tổ tiên. Ông Có bảo, bữa cơm thường ngày của người Hà Nhì rất giản dị nhưng vào trong ngày lễ, Tết là dịp người xem chế biến các món ăn truyền thống lâu đời cầu kỳ hơn. Ngày hôm nay, ngoài mâm cúng tổ tiên ông còn làm chừng 6 mâm cơm mời khách hàng. Theo truyền thống lâu đời của dân tộc Hà Nhì, các món ăn trong mùa Tết Ga Tho Tho đều chế biến từ thịt lợn. Vì thế ông quyết định hành động mổ con lợn to nhất trong chuồng.
Người Hà Nhì có nhiều ngày lễ, Tết trọng điểm, trong đó có 3 ngày lễ lớn là Tết Ga Tho Tho, Lễ Khô Già Già (lễ cầu mùa thường tổ chức triển khai vào tháng 6 âm lịch), Lễ Gạ Ma Gio (lễ cúng thần rừng, tổ chức triển khai vào tháng Giêng âm lịch). Vào những dịp đó, người Hà Nhì chế biến nhiều món ăn truyền thống lâu đời từ nhiều loại thực phẩm không giống nhau để dâng cúng thần linh, tổ tiên và thiết đãi bè bạn.
Theo ý niệm của người Hà Nhì, khi tết đến, các mái ấm gia đình dâng lễ vật cúng tổ tiên phải là những thứ do mái ấm gia đình làm được trong năm. Thịt lợn và lúa gạo là hai loại thực phẩm trọng điểm nhất dùng làm chế biến các món ăn dâng cúng tổ tiên. Vì thế mà mỗi mái ấm gia đình Hà Nhì, dù khá giả hay nghèo đều nỗ lực nuôi 1 con lợn để mổ thịt vào dịp Tết.
Khu bếp nhà ông Có đỏ lửa từ lúc lợn được mổ xong. Một phần được cho vào nồi luộc, một phần chế biến món xào, một phần làm món thịt nướng than hoa. Với những nhiên liệu sẵn có từ nhiều chủng loại cây, củ, quả vườn và trên rừng như thảo quả, lá móc mật, riềng, sả, hạt tiêu rừng, ớt…, người nhà ông Có đã khôn khéo ướp thịt, chế hóa thành các món ăn mê hoặc với hương vị đặc trưng thơm nức. Mâm cơm ngày Tết còn tồn tại bát dồi tiết, rau cải luộc, nấm xào, canh đậu phụ, canh bí đỏ nấu xương lợn, chè gừng…
Trong mâm cơm của phòng ông Có còn tồn tại 2 món dân dã, rất đặc trưng là bánh dày và xôi tím. Ông Có bảo, đó là 2 món truyền thống lâu đời không thể thiếu của người Hà Nhì mỗi dịp Tết. Để chế biến 2 món ăn này, những người dân phụ nữ trong nhà phải dậy từ rất sớm để giã bánh, đồ xôi. Để bánh dày thơm và dẻo, họ phải chọn loại gạo nếp nương ngon nhất, đồ lên rồi đem giã đều tay.
Người Hà Nhì còn tồn tại những món ăn đặc trưng khác cho từng dịp lễ, Tết không giống nhau. Nếu như ngày Tết Ga Tho Tho các món ăn đều chế biến từ thịt lợn thì dịp lễ cúng thần rừng, hay lễ cúng bản… còn tồn tại các món ăn chế biến từ thịt gà, thịt chó và thịt trâu. Các món ăn đặc trưng nhất là thịt chó nấu rau cải, canh gà nấu măng, thịt trâu nướng, thịt trâu xào gừng ớt, bánh thảo quả, vịt nướng tiêu rừng, cà gai xào ớt… Vào dịp lễ cúng thần rừng, người Hà Nhì còn làm món xôi vàng với ý niệm màu vàng là màu của mặt trời, tượng trưng cho việc vĩnh hằng, thể hiện sự tôn kính với thần linh.
Sẽ là vấn đề luyến tiếc lớn nếu đến Y Tý mà không được thưởng thức bia Hà Nhì – loại đồ uống truyền thống lâu đời của dân tộc này. Đây không phải là loại bia hơi tất cả chúng ta thường thấy mà là loại đồ uống đặc biệt quan trọng do người Hà Nhì chế biến thủ công từ gạo dành riêng để mời khách vào các dịp lễ, Tết. Bia Hà Nhì có vị ngọt dịu, thơm nồng dễ uống. Các quy trình ủ bia khá cầu kỳ. Bia ngon hay là không tùy theo nhiên liệu. Vì thế, người Hà Nhì, khi thu hoạch, lúc nào cũng chọn những bông lúa nếp nương mẩy nhất để riêng. Họ phơi khô rồi sát vỏ để sở hữu những hạt gạo đều và thơm.
Gạo nếp được đãi sạch, tiếp sau đó, ngâm nước khoảng 1 giờ rồi đem đồ thành xôi. Sau thời điểm xôi chín, người Hà Nhì đổ xôi ra mẹt, rải đều cho nguội. Tiếp đến là quy trình ủ males. Người Hà Nhì tự làm loại males lá truyền thống lâu đời từ hạt cây và lá rừng. Sau thời điểm xôi nguội, người ta rắc males đều lên xôi rồi cho vào hũ sành, bịt kín lại. Sau khoảng 3 ngày hũ xôi sẽ lên males, tiết là nước cốt có white color ngà, có mùi thơm và vị ngọt. Thời điểm này người ta sẽ cho thêm nước đã hâm sôi để nguội vào hũ và tiếp tục ủ. Khoảng 15 ngày sau, hũ xôi sẽ cho ra loại nước có màu vàng nhạt mà người Hà Nhì gọi là bia.
Trong nỗ lực phát huy và tiếp thị di tích văn hóa truyền thống rất dị của người Hà Nhì, Sở Văn hóa truyền thống Thể thao và Du Lịch Lào Cai đã tổ chức các sinh hoạt bảo tồn văn hóa truyền thống ăn uống của người Hà Nhì. Đơn vị chức năng này đã tổ chức triển khai quay phim thời kỳ các nghệ nhân chế biến gần 20 món ăn ngon, khác lạ của dân tộc Hà Nhì. Thông qua đó, các nghệ nhân đã trao truyền kỹ thuật chế biến các món ăn rất dị cho thế hệ trẻ.
Ở Y Tý hiện nay đã có một trong những mái ấm gia đình Marketing Thương mại homestay. Khác nước ngoài rất có thể nghỉ lại ở homestay, thưởng thức phong cảnh núi non hùng vĩ với những dòng sông mây rộng lớn và trải nghiệm văn hóa truyền thống của người Hà Nhì. Nếu như khách hàng có nhu yếu, gia đình sẽ rất sẵn lòng phục vụ các món ăn rất dị, đậm hương vị của núi rừng biên cương.
Xuân Hương