Giữa mênh mông đồng đất cân đối được sông Cửu Lengthy bồi tụ, những ngọn núi lớn nhỏ mọc lên rải rác theo như hình cánh cung, tạo ra một vùng bán sơn địa Thất Sơn rực rỡ, như một điểm nổi bật ở miền biên thùy Tây Nam Tổ quốc. Ở đây nổi tiếng không những là nơi có cảnh sắc “đệ nhất miền Tây”, mà còn phải là vùng đất có truyền thống cuội nguồn cách mạng hào hùng.
Thất Sơn hay Bảy Núi là một vùng đất núi đồi xen lẫn đồng bằng, gồm 4 huyện, TP. Hồ Chí Minh: Châu Đốc, Tịnh Biên, Tri Tôn và Thoại Sơn, thuộc tỉnh An Giang. Các ngọn núi lớn nhỏ do thời kỳ vận động tạo ra địa chất mặt phẳng vỏ trái đất tạo ra một dãy cánh cung dài gần 100km, khởi nguồn từ vùng đất tương đối cao ở xã Phú Hữu (huyện An Phú) trải qua qua xã Vĩnh Tế (TP Châu Đốc) và nối tiếp qua gần như là hầu hết hai huyện Tịnh Biên, Tri Tôn rồi kết thúc tại những ngọn núi nhỏ ở huyện Thoại Sơn.
Theo khảo sát của những nhà phân tích sử địa, ghi lại trong nhiều tư liệu nhận định rằng, toàn cảnh vùng Thất Sơn có đến 37 ngọn núi, đồi lớn nhỏ rải rác với độ cao trung bình từ 50 đến 710m. Tuy vậy sách sử và trong dân gian lấy 7 ngọn núi để chọn làm đại diện thay mặt vượt trội cho tất cả vùng bán sơn địa, gồm: núi Cấm (Thiên Cấm Sơn), núi Tượng (Liên Hoa Sơn), núi Dài (Ngọa Lengthy Sơn), núi Dài Năm Giếng hay núi Dài nhỏ (Ngũ Hồ Sơn), núi Cô Tô (Phụng Hoàng Sơn), núi Két (Anh Vũ Sơn) và núi Nước (Thủy Đài Sơn).
Mùa nước nổi dưới chân dãy Thất Sơn.Ảnh: Trần Kim Luận
Trong số đó, núi Cấm là ngọn núi tốt nhất, được mệnh danh là “nóc nhà của miền Tây” và sẽ là trái tim của vùng Bảy Núi. Có lẽ rằng từ xa xưa ở đây chứa đựng nhiều trầm tích lịch sử vẻ vang, văn hóa truyền thống. Người ta tương truyền rằng, rừng núi của Thiên Cấm Sơn và cả vùng Thất Sơn thuở xưa còn rất hoang sơ, đầy rẫy thú dữ, sơn lam chướng khí. Tuy vậy, đấy là nơi có yếu tố địa lý rất là thuận tiện cho việc ẩn dật và xây dựng căn cứ. Bản thân núi Cấm có nhiều dangle động, ghềnh thác, suối và giếng nước ngầm. Trong tâm địa rừng ven sườn núi chứa đựng thật nhiều loại thảo mộc quý và Nam dược, cây ăn trái và nhiều chủng loại cây, củ tinh bột rất có thể nuôi nhân sự tồn tại lâu dài trong điều kiện kèm theo bị cô lập. Núi Cấm có dốc thoải đến đồng ruộng với những phum sóc của người Khmer nằm xen lẫn bên rặng thốt nốt dày như rừng. Không dừng lại ở đó, từ núi Cấm len lỏi theo dải Thất Sơn không xa là đến kênh Vĩnh Tế, nối nơi “yết hầu” đầu nguồn Cửu Lengthy trên sông Hậu tại Châu Đốc với cửa biển Hà Tiên. Qua kênh Vĩnh Tế độ chừng vài cây số là đến biên giới giữa VN với Campuchia. Do vậy, nhiều chí sĩ yêu nước, thủ lĩnh các trào lưu Cần Vương và những cuộc kháng chiến đã chọn ở đây làm căn cứ. Thất Sơn từ đó nối sát với những tên tuổi lừng lẫy như: Trương Công Định, Ngô Lợi, Trần Văn Thành, Thủ khoa Huân, Phan Xích Lengthy…
Thời kỳ kháng chiến chống Mỹ, cứu nước, quân dân ta đã bám trụ chiến đấu phụ thuộc vị trị Thất Sơn và sự đùm bọc của đồng bào ở những xóm làng phum sóc từ biên giới trải dài về đến chân các ngọn núi. Núi Dài, núi Tượng, núi Két, núi Cấm hay đồi Ma Thiên Lãnh, Ô Tà Sóc… đều phải có dấu tích những dangle đá mà bộ đội ta chọn làm nơi chôn cất vũ khí, ẩn nấp và chiến đấu.
Đế quốc Mỹ tập trung chuyên sâu những khí tài văn minh nhất đổ vào dãy Thất Sơn, quan trọng là đồi Tức Dụp. Đó là một ngọn đồi nhỏ với diện tích quy hoạnh hơn 2ha, cao chừng 300m được tự nhiên tạo dựng, kết cấu quan trọng bởi những hòn đá lớn nhỏ xếp chồng lên nhau chẳng khác gì hòn non bộ. Các ngách vách đá đã tạo nên một mạng lưới hệ thống dangle đá với những đường ngoằn ngoèo thông nhau với những con suối tự nhiên ngày đêm róc rách. Phụ thuộc vào vị trị đó, Tỉnh ủy An Giang, Huyện ủy Tri Tôn đã chọn đồi Tức Dụp làm căn cứ. Đây còn là một cầu nối trung gian trọng điểm của cục đội trong tuyến phố từ Bắc vào Nam theo hiên chạy dài biên giới Campuchia vào miền Tây Nam Bộ. Chính vì thế, đế quốc Mỹ đã kêu gọi lực lượng gần 18.000 quân với những vũ khí văn minh, trong đó có cả máy bay ném bom B-57, F-4 và “pháo đài bay” B-52 tiến công vào đây trong suốt 128 ngày đêm, với ước tính hao tổn gần 2 triệu USD. Tuy vậy, cuộc oanh tạc quy mô ấy vẫn không lay chuyển được căn cứ của quân dân ta, quan trọng là thế trận lòng dân nơi này.
Vùng Bảy Núi còn nối sát với những dấu mốc lịch sử vẻ vang trọng điểm của đại chiến tranh bảo vệ biên giới Tây Nam, quan trọng là núi Tượng, nơi ghi dấu cuộc thảm sát hơn 3.000 thường dân do bọn diệt chủng Pol Pot gây ra. Núi Tượng đau thương, nhưng núi Tượng cũng nhân vật với những chiến tích các trận đánh không những từ thời chống Mỹ như trận Cầu Sắt Vĩnh Thông mà đến tất cả thời kỳ truy quét tàn quân Pol Pot như trận Phú Cường, Lạc Qưới, Vĩnh Gia… Không dừng lại ở đó, những ngọn núi Sam, núi Đất cũng ghi dấu những trận đánh bảo vệ biên cương với những chiến tích oai hùng.
Theo chiều dài thời hạn, vùng đất Bảy Núi trải qua những thăng trầm với những tầng văn hóa truyền thống lịch sử vẻ vang, để rồi ngày này Bảy Núi phủ lên mình một chiếc áo mới trong phông nền non sông gấm vóc vừa nhân vật mà cũng vừa tươi đẹp. Các ngọn núi trong vùng mang trên mình những di tích, chùa miếu và lăng tẩm được giữ gìn, tôn tạo trở thành điểm đến chọn lựa của nhiều khách du lịch. Núi Sam với cụm di tích miếu Bà Chúa xứ, lăng Thoại Ngọc Hầu và chùa Tây An đang trở thành quần thể di tích văn hóa truyền thống danh lam thắng cảnh được công nhận cấp vương quốc. Liên hoan vía Bà Chúa xứ núi Sam trở thành tiệc tùng văn hóa truyền thống cấp vương quốc được tổ chức triển khai hằng năm. Người ta đến Thất Sơn không những đi vía Bà Chúa xứ mà còn phải đi “vãn núi”, tới các chùa chiền khác trong dãy Thất Sơn, xem hội đua bò… tạo thành một chuỗi hành hương từ núi Sam qua núi Tượng, núi Két, núi Cấm rồi vòng qua núi Dài, núi Cô Tô, về lại núi Sập.
Phượt đã đem về một diện mạo mới cho vùng đất và người dân ở đây. Bên những rặng thốt nốt dưới chân dãy Thất Sơn mây treo đỉnh đầu là những nông dân Khmer cần mẫn, gánh nước thốt nốt nấu đường. Bên những cánh đồng ngập nước tới tận chân núi mùa nước nổi, là những đàn trâu len và những chiếc xuồng câu dệt nên bức tranh hào sảng mà bình dị của một miền đất biên thùy chứa đựng trong trái tim trầm tích văn hóa truyền thống và những ký ức thuở nào khói lửa nhưng rất đỗi hào hùng.
Thời nay, Bảy Núi non xanh nước biếc, phong cảnh lãng mạn, không thể hùm beo hung hăng đêm ra bắt người như tin đồn năm xưa nữa. Khắp các ngõ ngách núi đồi, hầu như đều phải có nhà dân số sống mà vẫn giữ được màu xanh của rừng, của núi. Nhưng mẩu truyện về văn hóa truyền thống, lịch sử vẻ vang, những lời sấm truyền nhuốm màu huyền thoại về cánh cung Bảy Núi luôn bảo vệ nhân dân khỏi thiên tai, bệnh tật và giặc giã. Mẩu chuyện cánh cung từ hồi dân ta tụ nghĩa chống Pháp, đến nay như vẫn tồn tại đâu đó, như niềm tự hào về “năm non bảy núi” trên mảnh đất nền chín rồng…
Ghi chép của Lê Quang Trạng