Trong khuôn viên di tích Văn Miếu – Văn Miếu Quốc Tử Giám có một dự án công trình kiến trúc vô cùng rực rỡ, mang ý nghĩa biểu trưng, ấy là Khuê Văn Các. Đó là một trong 5 cửa, chia nơi nội tự của Văn Miếu – Văn Miếu Quốc Tử Giám thành 5 lớp khu vực không giống nhau. Khuê Văn Các thuộc lớp khu vực thứ hai – khu Thành Đạt, nằm giữa cổng Đại Trung và Đại Thành.
Khuê Văn Các được Tổng trấn Bắc thành Nguyễn Văn Thành (1758 – 1817) cho xây dựng vào năm 1805. Công trình xây dựng là một lầu vuông 8 mái, gồm 4 mái thượng và 4 mái hạ, được xây trên một nền vuông lót gạch Bát Tràng xây cao hơn nữa so với mặt đất khoảng 1m. Tầng dưới là 4 cột trụ hình vuông vắn với họa tiết cầu kỳ, bốn bề để trống. Tầng trên là kiến trúc gỗ 2 tầng, mái cũng gồm 2 tầng và được lợp ngói ống. Bốn cạnh gác có diềm gỗ được chạm trổ tinh vi, xung vòng quanh là lan can hình con tiện. Ở bốn mặt gác trổ 4 hành lang cửa số tròn xung vòng quanh có những thanh gỗ tỏa ra bốn phía, tượng trưng cho những tia sáng của sao Khuê.
Trên gác có treo tấm biển sơn son thếp vàng đề 3 chữ Hán: “Khuê Văn Các”, nghĩa là “gác Khuê Văn”. Xung vòng quanh 4 mặt gác đều sở hữu câu đối mang nội dung tôn vinh vẻ đẹp của gác Khuê Văn và đạo học vĩnh viễn. Theo cách lý giải của người xưa, “Khuê” là tên một ngôi sao sáng trong chòm 28 sao. Chòm sao Khuê có 16 ngôi, sắp xếp khúc khuỷu tương tự như là hình chữ Văn. Trong sách “Hiếu kinh” có ghi: “Khuê chủ văn chương”, tức sao Khuê là sao chủ của văn chương.
Đặc trưng, những ô hành lang cửa số tròn trên gác Khuê Văn tượng trưng cho bầu trời, được thiết lập để khi ánh sáng xuyên qua sẽ phản chiếu xuống giếng Thiên Quang dưới, tượng trưng cho mặt đất. Lối kiến trúc này mang tư tưởng triết lý sâu xa của người xưa, ý nói đó là nơi tập trung chuyên sâu mọi tinh tuý của trời đất và tôn vinh văn hóa truyền thống Nho học Việt Nam.
Được thiết lập theo lối kiến trúc tam quan truyền thống lâu đời của người Việt, Khuê Văn Các là cổng chính, hai bên là hai cổng Bí Văn (văn chương trau chuốt, sáng sủa) và Súc Văn (văn chương hàm ý, súc tích). Với những tư tưởng, triết lý sâu xa, tôn vinh truyền thống lâu đời hiếu học của người Việt, Khuê Văn Các được xem là biểu trưng cho nền văn hiến Việt Nam. Năm 1999, Khuê Văn Các chính thức được chọn là mẫu của Thủ đô thủ đô.
Quỳnh Ngọc