Dưới chân núi Khau Rịa cao sừng sững, nơi bản Rịa xã Nghĩa Đô huyện Bảo Yên, tỉnh Lào Cai, từ lâu đồng bào Tày ở đây nghe biết nghệ nhân dân gian ưu tú Ma Thanh Sợi, người đang ngày đêm sưu tầm, ghi chép và truyền lại kho tàng văn hóa truyền thống dân gian của vùng đất Nghĩa Đô, Bảo Yên nói riêng và Lào Cai nói cộng đồng.
Nghệ nhân Ma Thanh Sợi sinh vào năm 1944, dân tộc Tày, Đảng viên Đảng Cộng sản Việt Nam, sinh ra và lớn lên ở Nghĩa Đô, được nuôi dưỡng từ trong thâm tâm bản Tày giàu lợi ích văn hóa truyền thống truyền thống. Là người địa phương, nghệ nhân Ma Thanh Sợi am hiểu thâm thúy nguồn cội, lời ăn tiếng nói, phong tục tập quán của đồng bào Tày Nghĩa Đô. Ông luôn xác minh Nghĩa Đô là vùng đất cổ, là nơi có kho trầm tích văn hóa truyền thống dân gian vô cùng phú quý và phong phú, hiếm vùng đất nào dành được, những nét văn hóa truyền thống Tày Nghĩa Đô rất lạ mắt, không lẫn, không lai căng với văn hóa truyền thống, phong tục của những vùng đất khác. Vì vậy, ngay cả những lúc ông còn là một cán bộ địa phương cho tới lúc nghỉ hưu, khi đi vào tuổi thất thập, với niềm đam mê và ý thức trách nhiệm của một “cây cao bóng cả” trong bản Tày, ngày ngày nghệ nhân Ma Thanh Sợi vẫn dành riêng những khoảng thời hạn thích hợp để sưu tầm, ghi chép và truyền lại những thể loại của văn hóa truyền thống Tày.
Việc làm sưu tầm, biên soạn văn hóa truyền thống Tày của nghệ nhân Ma Thanh Sợi được khởi nguồn từ trong năm 50, như mưa dầm thấm lâu, công tác sưu tầm được ông Sợi bền vững và tổ chức thường xuyên vào trong năm ông về nghỉ hưu tại quê nhà. Một điều quan trọng là tuổi càng tốt, nghệ nhân Ma Thanh Sợi càng đam mê, càng trăn trở và càng ý thức được trách nhiệm của tớ với vốn văn hóa truyền thống Tày của quê nhà mình.
Thời kỳ sưu tầm văn hóa truyền thống dân gian Tày Nghĩa Đô được triển khai trong điều kiện kèm theo tư liệu vô cùng khó khăn vất vả. Bởi lẽ, tuy kho tàng văn hóa truyền thống dân gian Tày Nghĩa Đô phong phú và đa dạng về thể loại, rực rỡ về diễn xướng và giàu lợi ích nhân văn nhưng đại phần nhiều các thể loại không được biên soạn, ghi chép và in thành sách. Các tư liệu chỉ tồn tại trong trí nhớ người nhà, thầy cúng, nghệ nhân, trên họa tiết, hoa văn thổ cẩm, trong tiệc tùng, lễ hội, vui chơi, cưới hỏi, tang ma… Việc trước mắt là phải sưu tầm, ghi lại thành lời văn để nhớ và truyền lại. Vì thế, bất kể ngày mưa hay nắng, cả vào lúc đêm tối, ông Sợi một mình lặn lội đến những bản Tày Nghĩa Đô, các xã lân cận như Vĩnh Yên, Xuân Hòa để tìm gặp những người dân cao tuổi, nghệ nhân, thầy cúng để hỏi và ghi chép thành tư liệu.
Nghệ nhân Ma Thanh Sợi (người đứng) trò chuyện với bà con về văn hóa truyền thống dân gian (Ảnh: Ngọc Thanh)
Những ngày đầu, không người nào biết việc làm của nghệ nhân Ma Thanh Sợi với mục đích gì, không người nào biết ông từng đến bao nhiêu bản Tày, gặp bao nhiêu nghệ nhân và ghi chép bao nhiêu trang giấy. Chỉ biết rằng, sau nhiều năm miệt mài, cần mẫn, nghệ nhân Ma Thanh Sợi đã dày công sưu tầm, ghi chép có mạng lưới hệ thống, phân loại và tập hợp các thể loại của văn hóa truyền thống dân gian Tày vùng Nghĩa Đô.
Với trên 2.000 trang viết tay và các đầu sách đã xuất bản, nghệ nhân Ma Thanh Sợi đã sưu tầm, tập hợp được những tư liệu vô cùng quý giá về văn hóa truyền thống dân gian Tày Nghĩa Đô. Không ở đâu xa, đó là những nét văn hóa truyền thống hiện hữu ngay trong chính cuộc sống đời thường của đồng bào Tày ở đây. Khởi sắc văn hóa truyền thống đã thuộc về quá khứ, chỉ tồn tại trong ký ức người già, có những nét văn hóa truyền thống thể hiện sinh động trong đời sống văn hóa truyền thống tinh thần. Kho tư liệu có các phong tục, tập quán gắn với những triết lý nhân sinh của nhân sự; văn học dân gian (tục ngữ, câu đố, truyện cổ, hát yếu, hát khắp, hát then…), văn hóa truyền thống nhà hàng (các món ăn truyền thống lâu đời), các tập quán truyền thống của người Tày như làm nhà sàn, sinh đẻ, tang ma, chữa bệnh, các tiệc tùng, lễ hội dân gian, di tích hát then, ngữ điệu Tày, văn hóa truyền thống trang phục, tập quán canh tác, nguồn gốc vùng đất với tên thường gọi Mường Luông gắn với nguồn gốc tên thường gọi các bản Tày ở Nghĩa Đô, những giai thoại trong đời sống tâm linh, di tích lịch sử dân tộc đền Nghĩa Đô, phế tích thành cổ Nghị Lang, di tích đồn Nghĩa Đô…. được ghi chép tỉ mỉ, chân thực và có mức giá trị văn hóa truyền thống, khoa học mang tính chất khảo cứu thâm thúy.
Nghệ nhân dân gian ưu tú Ma Thanh Sợi nói rằng: “Chúng tôi rất lo lắng vì nếu một ngày kia thế hệ già mất đi thì sẽ mang theo cả “kho báu” của người Tày xuống lòng đất. Và thế là cháu con chẳng biết gì hết về văn hóa truyền thống của tớ”. Đó là một động lực để ông hy sinh cả quyền lợi riêng tư, thời hạn và việc làm mái ấm gia đình để ngày đêm ghi chép về những gì mà Nghĩa Đô dành được.
Kết quả sưu tầm, nghiên cứu và phân tích của nghệ nhân dân gian Ma Thanh Sợi có sức rộng phủ rộng rãi, thêm phần đắc lực cho việc được mang lại tư liệu về văn hoá dân gian Tày cho các đơn vị như Sở Văn hóa truyền thống, Thể thao và Phượt tỉnh Lào Cai; Phòng Văn hoá huyện Bảo Yên. Đồng thời, ông sẵn sàng giúp sức, phối phù hợp với các nhà trường, các nhóm nghiên cứu và phân tích, trải nghiệm về văn hoá dân gian trên địa phận huyện. Không chỉ có miệt mài viết bản thảo cho lý lịch di tích lịch sử dân tộc đền Nghĩa Đô, lý lịch nghi lễ cúng Then phục vụ cho công tác bảo tồn di tích, công nhận và xếp dạng di tích, ông còn dành riêng thời hạn đọc, góp ý, sửa đổi bản thảo các công trình xây dựng sách xuất bản của huyện và tỉnh. Tính đến nay, nghệ nhân ưu tú Ma Thanh Sợi đã xuất bản 05 đầu sách nghiên cứu và phân tích về văn hóa truyền thống, phong tục, nghề dệt thổ cẩm của người Tày ở Nghĩa Đô; sưu tầm, biên soạn 50 chuyên đề sâu xa về văn hóa truyền thống.
Anh Hoàng Đức Sy, Bí thư Đoàn xã Nghĩa Đô cho biết thêm: Trong cuộc sống đời thường đời thường, nghệ nhân Ma Thanh Sợi là người được dân bản tin cậy, là người dân có uy tín trong bản. Với vốn văn hóa truyền thống dân gian mà ông am hiểu, sưu tầm được, ông tích cực nhận lời mời của không ít nhà trường mỗi lúc có gói ngoại khóa về văn hóa truyền thống dân gian địa phương để thủ thỉ, truyền đạt cho thế hệ trẻ . Ông cũng tồn tại mặt tận nhà văn hóa truyền thống các thôn bản để cùng trao đổi, trò chuyện với bà con dân bản về phong tục, tập quán, về nếp sống văn minh.
Ông Ma Tấn Côn (dân tộc Tày), Tổ phó Tổ Tuyên vận xã Nghĩa Đô cho biết thêm: “Nghệ nhân Ma Thanh Sợi đã dành phần lớn thời gian nghỉ hưu của mình tại quê hương để đóng góp cho công tác sưu tầm, bảo tồn, trao truyền văn hoá Tày. Tấm gương lao động miệt mài của nghệ nhân Ma Thanh Sợi đã truyền cảm hứng để mỗi người dân ở các bản Tày luôn ý thức, trách nhiệm gìn giữ bản sắc văn hoá dân tộc mình”.
Ghi nhận thời kỳ nghiên cứu và phân tích, sưu tầm văn hoá dân gian và những đóng góp của nghệ nhân ưu tú Ma Thanh Sợi, Hội đồng thi đua, khen thưởng nhiều cấp tặng nhiều thương hiệu cao quý như Kỷ niệm chương vì sự nghiệp văn hóa truyền thống dân gian các năm 2005, 2009, 2016; Bằng công nhận phong tặng thương hiệu “Nghệ nhân dân gian” năm 2009; Huy hiệu “Vì sự nghiệp phát triển tỉnh Lào Cai”. Ngày 08/3/2018, ông được Quản trị nước phong tặng thương hiệu Nghệ nhân ưu tú nhờ những góp sức xuất sắc trong việc giữ gìn và phát huy di tích văn hóa truyền thống phi vật thể của dân tộc.
Hành trình sưu tầm kho trầm tích văn hóa truyền thống dân gian Tày Nghĩa Đô của nghệ nhân Ma Thanh Sợi đã in đậm dấu ấn trong đời sống của đồng bào Tày Nghĩa Đô. Ông trở thành người hát lời của núi, người giữ hồn của bản làng dưới chân núi Khau Rịa ./.
Nguyễn Thế Lượng