Ở ven thượng nguồn sông Chảy, xã Bản Mế (huyện Si Ma Cai, Lào Cai) là nơi định cư của nhiều dân tộc, trong đó đa số là người Nùng. Điều khiến cho tôi tuyệt hảo nhất sau nhiều năm trở lại vùng đất này là lúc vào thôn Bản Mế ngắm những ngôi nhà đất cổ, cảm nhận khu vực văn hóa truyền thống lạ mắt, màu xanh mướt của đồng ruộng và những cánh rừng già.
Quang cảnh thôn Bản Mế nhìn từ xa.
Tuyến đường nhỏ từ bên kia cầu Bản Mế males theo chân núi đưa Cửa Hàng chúng tôi đến với bản người Nùng nằm trọn trong thung lũng nhìn ra cánh đồng lúa đang lên xanh và được bao vòng quanh bởi những cánh rừng. Từ nhiều đời trước, tổ tiên người Nùng đã đi vào đây định cư và tạo ra nên bản làng quần cư trong thung lũng này. Cả thôn hiện có trên 100 hộ dân cư. Điều đặc biệt quan trọng ở Bản Mế đó là hầu hết những ngôi nhà có kiến trúc lạ mắt, tường được làm bằng đất dày tới 50cm, bên trong là khung gỗ chia làm 2 tầng. Tầng trệt dưới là khu vực giành riêng cho mái ấm gia đình, tầng 2 là nơi cất trữ lúa, ngô, củi…
Già làng Lùng Dảo Chín, 66 tuổi, người dân có uy tín ở Bản Mế chỉ vào ngôi nhà truyền thống cuội nguồn bảo: Ngôi nhà này đã 40 năm tuổi rồi và là nhà đất rộng, cổ nhất ở thôn, giờ đây vẫn giữ gần như là nguyên bản. Để trang trí cho ngôi nhà thêm đẹp, những người dân thợ khéo tay đã kỳ công chạm trổ mạng lưới hệ thống hoa văn hình hoa lá trên lan can phía trước nhà. Ngoài ra, ngôi nhà vẫn giữ được mái ngói âm khí và dương khí làm bằng đất sét nhìn như những lớp vảy cá xếp lên nhau vừa cổ kính, vừa thanh thoát. Ở vùng đất mùa đông luôn có sương mù, lạnh mát, những ngôi nhà tường đất lợp mái ngói âm khí và dương khí chống lại sương gió, đem lại sự êm ấm về mùa đông. Còn giữa mùa hè oi bức, dù nhiệt độ ngoài trời lên nhanh đạt gần 40 độ C thì chỉ đơn giản là đi vào nhà đất là cảm hứng như có điều hòa nhiệt độ.
Đến Bản Mế, điều làm Cửa Hàng chúng tôi tuyệt hảo nữa là màu xanh bát ngát của đồng lúa, của rừng cây, đặc biệt quan trọng là khu rừng rậm cổ thụ phía trước thôn như là mâm xôi màu xanh rộng lớn. Đến gần, ai cũng trầm trồ khi thấy những cây cổ thụ mấy người ôm đang vươn lên xanh tốt như bức tường thành bảo vệ làng bản. Trong khu rừng rậm, còn những cây nhung có đường kính gốc lên tới 20cm đang buông từng chùm quả hình ngôi sao 5 cánh 5 cánh đỏ thắm như hàng trăm chiếc đèn ông sao tuyệt đẹp. Theo già làng Lùng Dảo Chín, đó là khu rừng rậm cấm của thôn đã hàng trăm năm tuổi. Hằng năm, từ thời điểm ngày 30 tháng Giêng, người dân trong làng đều góp tiền mua con lợn to và các lễ vật dâng cúng thần rừng, cầu thần phù hộ cho mùa màng bội thu, ngô lúa được mùa, cuộc sống thường ngày ấm no.
Rừng cấm Bản Mế rất rất linh thiêng, người Nùng trong làng ý niệm, người nào vi phạm vào rừng cấm sẽ bị thần linh trừng phạt nên không người nào dám chặt cây, lấy củi, kể cả những cành cây khô rụng xuống cũng không có bất kì ai dám lấy. Cũng từ tín ngưỡng thờ thần rừng và bảo vệ rừng, không chỉ là rừng cấm mà các khu rừng rậm khác xung vòng quanh thôn Bản Mế đều xanh tốt, như là lá phổi xanh điều hòa nhiệt độ, làm cho không khí luôn trong lành, những dòng suối đầy ăm ắp nước được cung cấp cho cánh đồng lúa thêmtươi tốt. Cánh đồng Bản Mế trở thành vựa ngô, lúa lớn số 1, nhì trên vùngthượng nguồn sông Chảy.
Hoàng hôn buông xuống, tôi đứng ngắm thôn Bản Mế từ lưng núi xa xa. Mặt trời lặn dần nhưng những tia nắng vẫn ánh lên màu vàng phía chân trời, khói lam chiều bay lên từ những ngôi nhà mái ngói âm khí và dương khí làm cho khung cảnh ở đây bình yên đến lạ. Tiếng mõ trâu lốc cốc về bản, dáng những bà, những chị người Nùng địu củi, địu rau rừng về nhà khuất dần sau cánh rừng cổ thụ. Dù năm tháng trôi đi nhưng nhịp sống ở đây từ bao đời nay vẫn yên bình như vậy.
Tuấn Ngọc