Về xã Xuân Ngọc (Xuân Trường), hỏi về nghệ nhân làm nhà gỗ truyền thống không có bất kì ai không nghe biết nghệ nhân Vũ Hồng Phong. 50 năm gắn bó với nghề chế tác, điêu khắc gỗ, nghệ nhân Vũ Hồng Phong đã từng tham gia thiết lập, xây dựng, phục dựng nhiều hạng mục kiến trúc cổ các dự án công trình nổi tiếng như: Việt Phủ Thành Chương, Thiên đường Bảo Sơn (thủ đô) và nhiều dự án công trình văn hóa truyền thống tín ngưỡng tâm linh: nhà thờ, từ đường, đình, đền, chùa từ Bắc vào Nam.
Nghệ nhân Vũ Hồng Phong ở bên cạnh dự án công trình nhà gỗ giả cổ do ông thiết lập, lãnh đạo xây dựng.
Nghệ nhân Vũ Hồng Phong, sinh vào năm 1961, vốn quê ở xóm 1, xã Xuân Phương (Xuân Trường) – làng nghề chuyên sản xuất, kinh doanh các thành phầm gỗ thủ công mỹ nghệ, sau này ông mới chuyển đến xã Xuân Ngọc. Ông sinh ra và lớn lên trong một mái ấm gia đình có truyền thống lịch sử làm nghề mộc. Cha của ông là cố nhà giáo, họa sỹ Vũ Minh Yết. Từ nghề gia truyền của mái ấm gia đình, đặc biệt quan trọng, sự lý thuyết của người cha đã khơi gợi, nuôi dưỡng niềm đam mê, tình yêu nghề mộc của ông Phong. Ngay từ nhỏ, tiếng chàng, tiếng đục đã in sâu vào tiềm thức của ông. Cần mẫn cóp nhặt kinh nghiệm lâu năm từ cha ông nên từ khi 10 tuổi, ông Phong đã rất có thể tự tay đục chạm, điêu khắc được những thành phầm gỗ đơn giản và giản dị. Người thầy dạy mỹ thuật thứ nhất của ông là linh mục, họa sỹ Đinh Ngọc Trác. Bằng những kiến thức và kỹ năng mỹ thuật được truyền dạy từ người thầy, người cha và kinh nghiệm lâu năm trong trong thời gian làm thợ tại chính xưởng mộc của mái ấm gia đình, ông Phong rất hứng thú với những nét họa tiết hoa văn, chạm trổ mềm mịn, mang đậm nét văn hóa truyền thống Á Đông truyền thống lịch sử. Năm 1979, ông Phong thi đỗ Trường ĐH Mỹ thuật Việt Nam. Trong trong thời gian tháng sinh viên, ông tình nguyện tham gia quân ngũ. Vào quân đội, với tài năng thẩm mỹ của tôi, ông trở thành “phóng viên” ảnh của Báo Quân đoàn Hương Giang, rồi xưởng họa trong Quân đoàn 2. Ở thời điểm cuối năm 1984, tốt nghiệp ĐH trở về quê nhà, ông Phong mở một lớp dạy mỹ thuật điêu khắc ở xã Xuân Ngọc để truyền nghề cho thế hệ trẻ. Với tài năng của tôi, ông Phong đã giành được nhiều phần thưởng. Năm 1982, ông đoạt giải Nhất toàn quân của cuộc thi ảnh Báo Quân đội nhân dân Việt Nam. Năm 1983, ông vinh dự nhận Bằng Nghệ nhân điêu khắc với tác phẩm “Tình quân dân Việt Nam”. Tác phẩm ca tụng những đóng góp, hy sinh của không ít đồng chí Sư đoàn 325 (Quân đoàn 2) và Mẹ Suốt – nữ Nhân vật Lao động trong chiến tranh Việt Nam, người lái đò chở bộ đội, thương binh, đạn dược qua sông Nhật Lệ trong trong thời gian 1964-1967.
Nghệ nhân Vũ Hồng Phong nói rằng: “Những năm đầu sau khi đất nước hòa bình, kinh tế còn nhiều khó khăn, nghề mộc khó có “đất sống”. Các thành phầm chạm trổ thủ công mỹ nghệ ít người đặt mua. Tôi luôn trăn trở với tâm trí làm thế nào để gìn giữ, tăng trưởng nghề truyền thống lịch sử của quê nhà. Đó không chỉ có là trách nhiệm kế thừa di tích của ông cha để lại mà nghề mộc còn là một nghề chính nuôi sống mái ấm gia đình tôi lúc bấy giờ”. Trải qua những khó khăn vất vả khởi đầu, bằng tình yêu nghề, sự sáng tạo trong lao động, tài năng của nghệ nhân Vũ Hồng Phong được nhiều người ghi nhận, những thành phầm điêu khắc gỗ của ông được nổi tiếng. Với phương châm “Lấy công nuôi nghề, lấy nghề làm nghiệp”, ông Phong đã thử sức mình khi đứng ra nhận thầu nhiều dự án công trình làm nhà gỗ. Với tâm niệm “đi một ngày đàng, học một sàng khôn”, học các thế hệ cha ông đi trước, học những người dân đồng nghiệp, 50 năm gắn bó với nghề cũng là bấy nhiêu thời hạn ông lặn lội tìm tới nhiều địa phương có nghề mộc để tìm hiểu, học hỏi kinh nghiệm lâu năm làm nhà gỗ, trau dồi kỹ năng, kiến thức và kỹ năng và nâng lên tay nghề thích hợp với xu thế tăng trưởng của thời đại. Đến nay, nghệ nhân Vũ Hồng Phong đã dựng, phục dựng được hàng trăm ngôi nhà gỗ cổ, giả cổ ở khắp các tỉnh, TP.HCM trong toàn quốc như: thủ đô, Sài Gòn, Cần Thơ, Nam Định, Thái Bình, Hà Nam, Vĩnh Phúc, Nghệ An…
Ở Việt Nam, hiện ông Phong là một trong số ít nghệ nhân sở hữu nhiều tuyệt kỹ, kỹ năng chạm khắc tinh xảo trên gỗ. Ông có thể tự sáng tác, hoàn thiện được nhiều tác phẩm có mức giá trị thẩm mỹ cao. Từ những khúc gỗ thô kệch, qua đôi tay tài hoa, khôn khéo, nghệ nhân Vũ Hồng Phong đã tạo nên thật nhiều thành phầm đa dạng và phong phú, từ những bức hoành phi, câu đối, cửa, cột trụ… đến đồ nội thất bên trong: sập gụ, giường, tủ chè, bàn và ghế, tranh gỗ… Các thành phầm gỗ của ông được làm rất là tỉ mỉ, cầu kỳ, từ chế tác, lựa chọn nguyên vật liệu đến chạm khắc, đánh bóng và hoàn thiện. Theo nghệ nhân Vũ Hồng Phong, người làm nhà gỗ phải có cái “tâm” – “tâm” để giữ “tín”, giữ “danh” và để giữ nghề. Bởi khác với xây dựng nhà gạch, gia chủ rất có thể tự mua nguyên vật tư, thuê thiết lập, giám sát xây lắp tuy nhiên với nhà gỗ, tổng thể các quy trình trên đều do nghệ nhân tiếp đón. Việc dựng, phục hình thành một nếp nhà gỗ cổ, giả cổ 5 gian, 3 gian đều phải qua nhiều quy trình, từ lựa chọn nguyên vật tư, loại gỗ cho ngôi nhà, tạo hình, thiết lập, chọn tích điêu khắc trang trí… đến gia công đục đẽo, hoàn thiện dựng, phun sơn và ở đầu cuối là cất nóc, đều yên cầu phải công phu, kỹ lưỡng. Một ngôi nhà cổ truyền thống lịch sử của người Việt xưa được xem là đẹp phải có đủ các hàng chân (36 cột cho nhà 5 gian, 18 cột cho nhà 3 gian). Các họa tiết hoa văn phải sắc nét tinh xảo. Khi nhìn vào trong 1 ngôi nhà gỗ, khách hàng rất có thể “đọc” được quyền năng của gia chủ. Những ngôi nhà chạm khắc “tứ linh” (lengthy, ly, quy, phượng) thường là những mái ấm gia đình, dòng họ có nhiều người đỗ đạt cao, có vị thế trong xã hội. Những ngôi nhà khắc “tứ quý” (tùng, cúc, trúc, mai) thường là những mái ấm gia đình phong phú. Một trong những ngôi nhà tầm trung thường chỉ đục chạm hình tượng trong tranh Đông Hồ như: đàn lợn âm khí và dương khí, vượt vũ môn, hái dừa… Khái niệm nghệ nhân Vũ Hồng Phong, làm nhà gỗ không chỉ có thuần tuý là đục đẽo, chạm khắc lên gỗ mà yên cầu người nghệ nhân phải có kiến thức và kỹ năng về xây dựng, am hiểu về mỹ thuật, tử vi & phong thủy để tạo ra những ngôi nhà gỗ vững chãi, thích hợp với cung mệnh, nghề nghiệp của gia đình. Thời nay, với việc pha trộn, xen kẽ khuôn viên văn hóa truyền thống, nghệ nhân Vũ Hồng Phong không chỉ có tạm dừng ở việc giữ gìn, phát huy đường nét tinh tuý của nghề mộc xưa, mà còn phải phát triển nghề truyền thống lịch sử của cha ông lên một tầm cao mới, tạo ra các tác phẩm vừa mang tầm vóc vừa cổ kính vừa tiến bộ.
Khái niệm nghệ nhân Vũ Hồng Phong, dù xây dựng các dự án công trình nhà gỗ hay các dự án công trình tâm linh đều sở hữu sự góp vốn đầu tư công phu về trí tuệ, phân tích sâu rộng về văn hóa truyền thống, tín ngưỡng để mỗi dự án công trình là một tác phẩm thẩm mỹ mang ý nghĩa lịch sử vẻ vang. Ông đã tham gia thiết lập, tu bổ, tôn tạo nhiều hạng mục, nội thất bên trong cho nhiều dự án công trình tín ngưỡng tôn giáo trong tỉnh như: Nhà thờ Khoái Đồng (TP.HCM Nam Định), Nhà thờ Bùi Chu (Xuân Trường), Nhà thờ An Lãng (Trực Ninh)… Không chỉ có là người lưu giữ lợi ích thẩm mỹ truyền thống lịch sử qua các dự án công trình kiến trúc gỗ, nghệ nhân Vũ Hồng Phong còn là một hội viên tích cực của Hội Cổ vật Thăng Lengthy (thủ đô), Hội Cổ vật Thiên Trường, Hội Sinh vật cảnh (Nam Định) với nhiều thành phầm có mức giá trị. Điều đáng trân trọng ở nghệ nhân Vũ Hồng Phong là dù bận rộn với nhiều dự án công trình lớn, nhưng ông vẫn để nhiều thời hạn và ý tưởng để đào tạo và giảng dạy, dạy nghề và truyền nghề thành công xuất sắc cho những thế hệ tiếp đến. Hiện ông đã tạo lập được 2 hạ tầng nghề mộc tạo việc làm cho hơn 50 lao động là người dân địa phương và các vùng lân cận, đáp ứng việc thường xuyên với thu nhập ổn định từ 7-10 triệu đồng/người/tháng.
Với những đóng góp của tôi, nghệ nhân Vũ Hồng Phong vinh dự được phong tặng các thương hiệu: “Nghệ nhân làng nghề Việt Nam” năm 2016; “Nghệ nhân quốc gia” năm 2020; Bảng vàng lưu danh Nghệ nhân vượt trội Khu vực Đông Nam Á – Việt Nam năm 2021. Những dự án công trình kiến trúc nhà gỗ khác biệt, tinh xảo mang đặc trưng văn hóa truyền thống dân tộc của nghệ nhân Vũ Hồng Phong sẽ còn sống mãi với thời hạn./.
Bài và ảnh: Khánh Dũng