Với khác nước ngoài lúc đến với Quảng Bình, ai cũng muốn một lần được ghé thăm ngôi nhà gắn bó với tuổi thơ của vị tướng huyền thoại Võ Nguyên Giáp. Đó là ngôi nhà gỗ 3 gian bình dị nằm sát dòng Kiến Giang, ở cuối làng An Xá, xã Lộc Thủy, huyện Lệ Thủy. Ở đây Đại tướng Võ Nguyên Giáp đã cất tiếng khóc chào đời và có trong thời hạn tháng tuổi thơ đầy ắp kỷ niệm. Vấn đề đó khiến cho Đại tướng rất xúc động trong những lần dịp trở về thăm quê.
Nhà lưu niệm Đại tướng Võ Nguyên Giáp. Ngôi nhà gỗ có mái hiên lợp tranh rất quen thuộc với vùng quê Quảng Bình trước đó. (Ảnh: Hương Giang)
Trong ngôi nhà gỗ mát rượi giữa trưa tháng 8 nắng như đổ lửa của vùng đất Quảng Bình, ông Võ Đại Hàm, cháu gọi Đại tướng bằng ông thúc bá là người được giao trọng trách trông coi ngôi nhà hơn 40 năm qua, kể rằng, trước ngôi nhà hiện tại là nhà đất của ông, bà Võ Quang Nghiêm và Nguyễn Thị Kiên, là bậc thân sinh Đại tướng. Năm 1947, giặc Pháp đốt cháy toàn cảnh ngôi nhà hơn 100 năm tuổi của mái ấm gia đình Đại tướng Võ Nguyên Giáp.
Sau ngày non sông thống nhất, năm 1977, ngôi nhà này được mái ấm gia đình và chính quyền trực thuộc địa phương phục dựng lại nguyên trạng trên nền đất cũ. Do ngôi nhà được làm bằng vật tư gỗ, tranh, tre nên mỗi một khi xẩy ra lũ lụt thường bị hư hỏng. Sau những lần như vậy, ông Hàm lại đề xuất kiến nghị với lãnh đạo huyện Lệ Thủy có phương án sữa chữa và tăng cấp.
Để dành được ngôi nhà lưu niệm như lúc bấy giờ là cả một thời kỳ dày công tiến hành và tấm lòng của người dân Lệ Thủy tri ân với công lao và những đóng góp cho quê nhà, non sông của Đại tướng Võ Nguyên Giáp. Ông Đỗ Trung Tuân, nguyên Phó Quản trị Ủy Ban Nhân Dân huyện Lệ Thủy, từng làm Trưởng phòng ban chỉ huy tu sửa, trùng tu ngôi nhà Đại tướng kể rằng, vào trong thời hạn 90 của thế kỷ trước, nhận thấy tầm trọng điểm của việc phục dựng lại ngôi nhà lưu niệm của Đại tướng, lãnh đạo huyện Lệ Thủy nhiều lần xin ý kiến nhưng Đại tướng Võ Nguyên Giáp chưa đồng ý.
Mãi đến tháng 8/1999, nhân ngày Đại tướng về thăm quê và trong tiến trình thao tác làm việc, lãnh đạo huyện Lệ Thủy đặt yếu tố với Đại tướng về việc tôn tạo, trùng tu lại ngôi nhà. Lần này được Đại tướng nhất trí và ủy quyền cho phụ nữ là chị Võ Hồng Anh thay mặt mái ấm gia đình trao đổi với huyện về việc làm tương quan đến ngôi nhà, khu vườn…
Gian bên trái là nơi làm cho khác nước ngoài viết lưu niệm lúc đến thăm ngôi nhà.
Ông Đỗ Trung Tuân nhớ lại, việc làm trước tiên là phải xác lập lại kiểu nhà cũ của mái ấm gia đình Đại tướng để trên hạ tầng đó tổ chức triển khai phục dựng. Theo truyền thống lâu đời, người Lệ Thủy thường làm nhà rường 1 gian 2 chái hoặc 3 gian 2 chái theo nhiên liệu gỗ bát vấn (đủ nhiều chủng loại gỗ) hoặc thượng chua hạ gõ (phần trên nhà làm được làm bằng gỗ chua, cột được làm bằng gỗ gõ, còn gọi là gụ). Theo mô tả của ông Võ Thuần Nho, em ruột của Đại tướng thì ngôi nhà đất của mái ấm gia đình thời trước làm theo phong cách nhà 3 gian 2 chái theo phong cách “thượng chua hạ gõ”.
Sau khoản thời gian xác lập được kiểu dáng ngôi nhà, ban chỉ huy của địa phương đã tìm tổ thợ mộc làng Quảng Cư (một làng mộc nổi tiếng của Lệ Thủy) và giao cho ông Đặng Đại Múng – nghệ nhân bậc thầy của làng lúc bấy giờ – làm tổ trưởng phụ trách phục dựng lại ngôi nhà.
Ông Võ Giáo Sư, người được giao trọng trách thiết lập lại ngôi nhà đất của Đại tướng kể, được phân công trách nhiệm phục dựng lại ngôi nhà, ông đã căn cứ vào sơ đồ của Đại tướng và ông Võ Thuần Nho để lại rồi phân tích và thiết lập ngôi nhà theo phong cách 3 gian 2 chái và xung vòng quanh làm bằng nghẹc, đố bản, vách ngăn… theo nguyên bản thời trước. Mất cả tháng trời, ông Sư đã tỉ mẩn đo từng cột nhà, từng cái xuyên ba, xuyên vách, tìm hiểu thêm một trong những cụ thể khác và hỏi thêm kinh nghiệm lâu năm từ cụ Đặng Đại Múng để tiến hành. Khi đã hoàn thành xong bản vẽ, ông cùng đoàn cán bộ huyện Lệ Thủy ra TP. hà Nội để xin ý kiến Đại tướng và được đồng ý.
Trở về lại làng An Xá, lãnh đạo huyện Lệ Thủy đã chọn Công ty lớn xây dựng tổng hợp Hòa Bình do ông Đặng Đại Trung, cháu của cụ Đặng Đại Múng, làm giám đốc tiếp nhận xây dựng ngôi nhà. Đấy là đơn vị chức năng quy tụ nhiều người thợ mộc có tay nghề giỏi của làng Quảng Cư. “Khi được lãnh đạo huyện Lệ Thủy chọn làm đơn vị thi công trùng tu lại nhà Đại tướng, những người thợ chúng tôi rất tự hào. Có thể nói, trong cả cuộc đời làm thợ thì đây là niềm vinh dự lớn nhất của chúng tôi. Vì thế, anh em tổ thợ đã làm việc không kể ngày đêm, tỉ mẫn đến từng chi tiết, mong sao công trình hoàn thành đúng thời gian và đặc biệt là phải bảo đảm đúng như nguyên bản của ngôi nhà khi xưa” – ông Đặng Đại Trung nói rằng.
Đầu xuân năm mới 2001, ngôi nhà gỗ 3 gian 2 chái lợp ngói và nhà ngang (còn gọi là nhà bếp) lợp tranh được dựng lên trên nền đất cũ đồng thời những vật dụng mái ấm gia đình như tủ sách, tấm phản, bộ tràng kỷ, rương chí góc (sập gụ), tủ thờ… đã được phục dựng lại như xưa.
Trong ngôi nhà gỗ này, gian giữa được đặt bàn thờ cúng tổ tiên. Phía trên cùng có ảnh hai cụ thân sinh của Đại tướng là Võ Quang Nghiêm và Nguyễn Thị Kiên. Phía ngoài cùng là bàn thờ cúng đặt tượng và di ảnh của Đại tướng. Gian bên phải là nơi kê chiếc sập gụ đã bóng nước thời hạn; gian bên trái đặt bộ tràng kỷ làm nơi cho khác nước ngoài ngồi viết sổ lưu niệm. Trong nhà còn treo nhiều ảnh của Đại tướng chụp cộng đồng với Bác Hồ và những đồng chí của tớ. Nhiều vật dụng mái ấm gia đình và các nông cụ đặc trưng của vùng chiêm trũng Lệ Thủy như cày, bừa, cuốc, xẻng, chum, lu, được sắp xếp ngăn nắp trong ngôi nhà.
Bên ngóc ngách nhà cửa có cây khế hơn 100 năm tuổi vẫn xanh mướt và tỏa mát.
Tháng 4/2002, Đại tướng Võ Nguyên Giáp cùng mái ấm gia đình về thăm quê. Ông đứng nhìn ngôi nhà thật lâu, rồi xem từng hiện vật trong nhà, vòng vòng quanh thăm khu vườn. Đại tướng xúc động khi thấy ngôi nhà đất của cha mẹ, của ký ức tuổi thơ đã phục dựng lại gần như là vẹn nguyên. Gặp lãnh đạo huyện Lệ Thủy và những người dân thợ phục dựng ngôi nhà, Đại tướng đã hợp tác và cảm ơn từng người, cảm ơn Đảng bộ, chính quyền trực thuộc và nhân dân huyện Lệ Thủy đã giành những tình cảm chân thành cho mái ấm gia đình mình. Thăm nhà lưu niệm Đại tướng Võ Nguyên Giáp, khác nước ngoài luôn luôn được ông Võ Đại Hàm vui vẻ tiếp chuyện. Hơn 40 trong năm này, việc làm chính hằng ngày của ông Hàm là hương khói, quét dọn nhà cửa và vệ sinh những kỷ vật và phía dẫn, trò chuyện với những đoàn khách hàng đến tham quan, tìm hiểu về vị tướng tài ba của dân tộc.
Ông Hàm cho thấy thêm, từng tốt nghiệp kỹ sư bách khoa nhưng vì trách nhiệm được Đại tướng giao, ông trở về quê nhà lập nghiệp và trông coi ngôi nhà từ bấy đến nay. Ông Võ Đại Hàm nhớ lại, những lần về thăm quê, Đại tướng đều căn dặn: “Phải làm sao để nhà và vườn tược luôn được chăm sóc, để khi bà con đến thăm, người ta không cảm thấy lạnh”. Ghi nhớ lời căn dặn đó, hằng ngày, ông Hàm tận tụy chăm nhà cửa, cây xanh, chăm lo hương khói cho tổ tiên và tiếp đón các đoàn khách hàng phượt trong và ngoài nước.
Ông Hàm cũng không nhớ rõ tôi đã tiếp bao nhiêu đoàn và bao nhiêu khách hàng phượt đến tham quan ngôi nhà. Dù chưa qua lớp nghiệp vụ phượt nào nhưng những mẩu truyện mộc mạc, giản dị, thân thiện mà ông nói rằng đã hỗ trợ cho nhiều người đến thăm hiểu thêm về cuộc sống của Đại tướng một cách thâm thúy và tuyệt vời nhất. Ông Hàm nói thêm, dịp này hằng năm, lượng khách hàng đến thăm nhà lưu niệm rất nhiều, nhưng trong năm này vì tác động ảnh hưởng dịch bệnh nên chỉ có thể người dân địa phương đến dâng hương thôi.
Khuôn viên phía trước ngôi nhà thông thoáng.
Giờ đây, lúc đến thăm ngôi nhà, khác nước ngoài thấy ngôi nhà bình dị, đơn sơ trong khu vườn rợp mát nhưng không nhiều người tưởng tượng được, đợt mưa lũ lịch sử hào hùng ở thời điểm cuối năm 2020, đồng thời hàng trăm nghìn ngôi nhà tại vùng lũ Lệ Thủy, ngôi nhà lưu niệm của Đại tướng Võ Nguyên Giáp bị lũ nhấn chìm rất sâu. Ông Võ Đại Hàm cho thấy thêm, nước lũ làm ngập gần 2m, sóng lớn đánh hỏng toàn cảnh mái hiên bằng tranh phía trước nhà, nhiều vật dụng bị hỏng, trôi trong lũ. Ngay trong khi lũ chưa chưa rút hết, Bộ Lãnh đạo quân sự tỉnh, Bộ đội biên phòng Quảng Bình đã cử bộ đội về rửa bùn đất, dọn lại nhà cửa, vườn tược. Tiếp sau đó, ngôi nhà được thay thế, phong cảnh được phục hồi như lúc bấy giờ.
Chia tay Shop chúng tôi, ông Hàm vấn đề thêm là tỉnh Quảng Bình vừa quyết định hành động góp vốn đầu tư mở rộng, tăng cấp Nhà lưu niệm Đại tướng thành Khu lưu niệm Đại tướng Võ Nguyên Giáp với diện tích quy hoạnh khoảng hơn 3ha. Dự kiến, công trình xây dựng sẽ tiến hành khởi công trong đợt kỷ niệm 110 năm Ngày sinh Đại tướng Võ Nguyên Giáp. Điều này sẽ thỏa mãn nhu cầu lòng mong đợi, ngưỡng mộ của nhân dân địa phương khái niệm những đóng góp to lớn của Đại tướng với non sông và quê nhà.
Bài, ảnh: Hương Giang