Tượng nhà mồ Tây Nguyên trong khu vực công cộng

Một nhà hàng quán ăn tại TP.HCM Pleiku, Gia Lai đặt tượng gỗ ở khu vực ngoài trời. Ảnh: TTH

Nghệ nhân Ksor H’nao, người đẽo tượng nhà mồ nổi tiếng làm ra những bức tượng phật như có linh hồn ở làng Kép, TP.HCM Pleiku, Gia Lai bày tỏ quan điểm: “Việc người ta yêu thích tượng nhà mồ, biến nghệ thuật dân gian mang tính tâm linh này trở thành thú chơi là một cách giữ lại nghệ thuật. Bây giờ lễ bỏ mả người ta cũng không còn làm lễ to như xưa nữa, người biết đẽo tượng ngày càng ít. Không truyền bá rộng rãi để nhiều người biết đến sợ là nghệ thuật này sẽ biến mất”.

Thẩm mỹ đẽo tượng nhà mồ của dân tộc Gia Rai vùng Tây Nguyên vốn là một nghi thức thường có trong lễ bỏ mả của mình. Giống như là thẩm mỹ và nghệ thuật cắt giấy, làm nhà táng, vẽ tranh thờ… của không ít dân tộc khác, việc đẽo tượng nhà mồ thường không được tổ chức triển khai ngoài quy mô của một lễ tang ma.

Nguyên thủy, người đẽo tượng và thân quyến của người đã khuất muốn làm lễ bỏ mả nên phải sẵn sàng nhiều quy trình trong đó có việc đẽo tượng nhà mồ một cách kín đáo. Họ cùng nhau đẽo tượng khoảng 1 tháng trước lúc ra mắt lễ bỏ mả. Tiếp sau đó, chuyển tượng đến ngôi mả làm lễ, dựng tượng, cúng bỏ mả và đoạn tuyệt với ngôi mộ, không thờ cúng nữa sau 3 năm đoạn tang.

Như vậy, tượng nhà mồ tương tự như là hình tượng của người, của thú, của vạn vật cây xanh mà người thân trong gia đình của người đã khuất để lại bầu quý vị với người dưới mộ. Vì vậy, việc đẽo tượng là việc nghĩa tình, thường làm không công, hoặc các thầy cúng kiêm luôn việc đẽo tượng. Không có bất kì ai để ý phán xét những bức tượng phật gỗ đẹp xấu, vô hồn hay biểu cảm, cũng rất ít bàn soạn các quan điểm về chúng. Bởi đó là việc gắn với đời sống tâm linh của nhiều dân tộc thiểu số ở Tây Nguyên.

Thỏa mãn nhu cầu việc phân tích giữ gìn văn hóa truyền thống truyền thống lịch sử, thẩm mỹ và nghệ thuật đẽo tượng nhà mồ gần như là được hồi sinh mạnh mẽ và uy lực sau thuở nào gian mai một, thất truyền. Những nghệ nhân biết đẽo tượng và hiểu được thẩm mỹ và nghệ thuật này sót lại rất ít. Vì vậy, tượng nhà mồ càng hiếm, hiếm nữa thì trở thành đắt đỏ, gây tò mò và dấy lên việc sưu tầm, gìn giữ.

Một thập kỷ đã trôi qua ghi lại việc tượng nhà mồ không thể ở trong nhà mồ nữa mà đã tràn ra các khu vực công cộng, khu du ngoạn, quán cafe, nhà hàng quán ăn, bảo tàng, sân vườn các mái ấm gia đình. Tại những TP.HCM trung tâm khu đô thị của phòng Tây Nguyên như Pleiku, Buôn Ma Thuột, Đà Lạt… hầu như quán xá, nơi đông người đều sở hữu trưng bày và trang trí tượng gỗ phong thái tượng nhà mồ.

Những người dân sưu tầm, đặt làm tượng gỗ cho hạ tầng lưu trú, khách hàng sạn, nhà hàng quán ăn, quán cafe của tớ đều nhận định rằng, họ bị hấp dẫn bởi những bức tượng phật gỗ xù xì, đậm màu truyền thống lịch sử nên bắt kịp Xu thế trang trí khu vực này. Mặt khác, trang trí sân vườn và khu vực ngoài trời bằng tượng gỗ dạng này đều mang lại hiệu ứng tốt về mặt thẩm mĩ.

Tượng gỗ rất dễ dàng phối phù hợp với thảm cây xanh và các công trình xây dựng, các mảng miếng cụ thể, khối trang trí được làm bằng gỗ khác. Tượng gỗ mang lại vẻ thân thiện với thiên nhiên môi trường và có một lợi ích quan trọng khiến cho những khu vực sân vườn trở thành những mẩu chuyện kể thú vị. Thương hiệu của đại ngàn, của bề dày truyền thống lịch sử dân tộc, nhân sinh quan của không ít dân tộc thiểu số Tây Nguyên được tái hiện lại chỉ bằng các khối tượng gỗ vô tri. Có vẻ như như xu phía này sẽ ngày càng trở nên tăng trưởng và không tồn tại trở ngại nào.

Tuy vậy, các nghệ nhân ưng ý với việc tượng gỗ được phổ rộng bằng phương pháp đời sống hóa nó thì cũng là những người dân lo ngại rằng, lợi ích truyền thống lịch sử của tượng gỗ sẽ mất đi, mai một và tệ hơn là nó sẽ biến hình ra một dạng nào đó, phá cái nguyên gốc, pha tạp nhiều thứ đương đại không thể trấn áp. Như ý là tượng gỗ Tây Nguyên rất khó bị phá hỏng như vậy. Dẫn chứng là không phải ai biết đẽo tượng cũng luôn tồn tại thể trao cho bức tượng phật một vẻ đẹp sống động.

Đẽo tượng gỗ phải đẽo bằng rìu, nghe đã khó luôn từ buổi đầu. Người truyền dạy ít, tình nhân thích và kiên trì để học cũng ít. Đã học rồi không phải ai cũng thành công xuất sắc. Nhiều khu du ngoạn muốn có một vườn tượng thường phải năn nỉ mời các nghệ nhân về ở cả tháng, tu dưỡng nhiều thù lao và dành riêng khu vực, thời hạn để các nghệ nhân mặc sức sáng tạo thì mới có thể có một vườn tượng như ý.

Những người dân hiểu biết về tượng gỗ không dùng nhiều chủng loại máy cưa cắt mài tiến bộ, mà dùng rìu thủ công. Các vết đẽo gọt phải thô mộc, không được mài nhẵn, không sơn bóng. Tượng gỗ phải có hồn vía của núi rừng Tây Nguyên, nếu mài gọt bằng máy thì chỉ làm ra những món đồ như đồ gỗ trang trí rẻ tiền mà thôi, không tồn tại hồn vía, không tồn tại cảm xúc và như vậy cũng không phải tượng gỗ Tây Nguyên.

Đời sống văn hóa truyền thống, du ngoạn ở Tây Nguyên ngày càng trở nên tăng trưởng, phong cảnh được tu bổ ở cả thành thị và vùng quê ngày càng trở nên mang một vẻ đẹp gọn gàng, thật sạch sẽ. Tượng gỗ dần ít đi ở trong nhà mồ, nhiều lên ở sân vườn, phong cảnh là một Xu thế đáng quan tâm.

So với việc đắp các bức tượng phật to lớn bằng bê tông, dựng các nhân vật mà người địa phương chẳng biết là ai như ở nhiều khu du ngoạn lúc này, đưa tượng gỗ Tây Nguyên vào phong cảnh sân vườn, nơi công cộng, nơi sống là một Xu thế mới mẻ, thẩm mỹ và làm đẹp, hòa nhuyễn với thiên nhiên môi trường, tương thích với tiềm năng sống xanh, lập làng sinh vật, khu người ở văn hóa truyền thống.

Game show tượng gỗ sân vườn cũng không dành riêng cho tất cả những người không hiểu biết nhiều biết về văn hóa truyền thống dân tộc và thẩm mỹ và nghệ thuật dân gian. Chưa tính khái niệm một tổ quốc nhiệt đới mưa nhiều như Việt Nam, tác phẩm thẩm mỹ và nghệ thuật được làm bằng gỗ đặt ngoài trời nhanh gọn phải thay mới, phải giữ gìn. Vượt lên trên tổng thể toàn bộ các yếu tố đó, tượng gỗ Tây Nguyên là những tác phẩm thẩm mỹ và nghệ thuật dân gian giàu cảm xúc, giàu suy tưởng khái niệm thuở nào đại nhiều sắc thái của tất cả chúng ta lúc này.

Thúy Hằng