Là mái ấm gia đình nổi bật còn gắn bó với nghề làm phỗng đất (món đồ chơi truyền thống lâu đời tiềm ẩn những ý nghĩa lịch sử vẻ vang, văn hoá), nhưng mấy chục năm qua, 5 thế hệ trong mái ấm gia đình ông Phùng Đình Giáp ở thôn Đông Khê (xã Tune Hồ, huyện Thuận Thành) chưa lúc nào thôi giữ “lửa” nghề. Tình yêu với nghề truyền thống lâu đời khiến cho mỗi thành viên luôn nỗ lực, tìm phương pháp để phỗng đất có đất sống và tăng trưởng.
Đường vào làng Đông Khê nhiều ngõ nhỏ ngoằn ngoèo, nhưng chỉ đơn giản là hỏi thăm nhà ông Giáp “phỗng đất” thì người dân từ trên đầu đến cuối làng đều nhiệt tình chỉ đến tận nơi. Thấy khách hàng hỏi thăm nghề gia truyền, ông Phùng Đình Giáp cùng vợ nghỉ tay pha ấm trà nóng, rồi say xưa kể Shop chúng tôi nghe mẩu chuyện thú vị về nghề làm phỗng đất truyền đời của mái ấm gia đình.
Ngót 60 năm làm phỗng đất, nhưng vợ chồng nghệ nhân Phùng Ðình Giáp không biết nghề này bắt nguồn từ đâu và lúc nào. Trong ký ức của ông Giáp, phỗng đất có từ thời ông nội. Ngày ấy làng có nhiều mái ấm gia đình làm nghề nặn phỗng đất, những con phỗng nhỏ sặc sỡ sắc mầu trên chiếc mẹt tre cũ mang ra chợ bán vào mỗi dịp Tết Trung thu. Trong mâm cỗ đón trăng Rằm tháng Tám, ngoài hoa quả, bánh kẹo nhiều chủng loại, không thể thiếu bộ phỗng đất và đèn ông sao. Thời hạn tạo cho vạn vật thay đổi, thời “hưng thịnh” của phỗng đất cũng xa dần. Đến giờ, cả làng chỉ nổi bật mái ấm gia đình ông Giáp giữ nghề.
Nói rằng nguyên do còn gắn bó với nghề lâu nay, ông Giáp cho thấy: “Năm tôi lên 8 tuổi, những thứ đất, giấy, hình phỗng ngộ nghĩnh luôn khiến tôi mê mẩn chẳng rời. Đi bộ đội, rồi xuất ngũ và lập gia đình thì hình ảnh những chú phỗng đất chưa bao giờ phai nhạt trong tâm thức. Đến với nghề có lẽ bởi chữ duyên nhưng gắn bó với nghề còn là cả sự mong mỏi sâu sắc được lưu giữ nét đẹp văn hóa của cha ông để lại”.
Khách hàng phượt quốc tế trải nghiệm, tìm hiểu nghề làm phỗng đất tại mái ấm gia đình ông Phùng Đình Giáp ở thôn Đông Khê, xã Tune Hồ (Thuận Thành). Ảnh tư liệu.
Theo ông Giáp, một bộ phỗng đất thường có năm hình tượng: con chim bồ câu tượng trưng cho khát vọng hòa bình tự do; con rùa gắn với biển cả và trong tâm linh người Việt là loài vật thiêng liêng được thần thánh hóa trong truyền thuyết; phỗng em bé và ông phỗng già nói lên sự nối tiếp truyền thống lâu đời; phỗng hình Phật ở vị trí trung tâm mang ý nghĩa tâm linh, giáo dục con cháu sống hiền lành, đúng mực.
Nhìn bộ phỗng tưởng chừng giản đơn nhưng để làm được một thành phầm hoàn thiện thì tốn không ít thời hạn, tâm sức, sự tỉ mẩn và khôn khéo. Nguyên vật liệu trọng điểm nhất để làm ra phỗng đất là đất thó (hay còn gọi là đất sét). “Không một loại đất nào có thể thay thế được bởi đất thó có độ kết dính tốt. Để có được loại đất này phải đào ở độ sâu 2,5 đến 3m và chỉ lấy khoảng 20 đến 30cm để có độ mịn, sạch. Đất này sau đó đem phơi khô, cho vào cối đập, giã thành bột mịn rồi sàng đến khi có độ mịn mát tay, màu xám nhạt là được”, ông Giáp tiết lộ tuyệt kỹ.
Bà Điểu tiếp lời: “Mỗi lần nghe ở đâu có đào ao hay đào giếng hoặc ao sen vào mùa nước cạn, ông Giáp lại đến đào lấy đất thó mang về phơi khô dùng dần. Trước đây, gia đình tôi dùng giấy bản, giấy dó ở thôn Đống Cao nhưng bây giờ giấy này ít nên ông phải dùng giấy báo. Giấy được ngâm trong nước chừng 1 tuần cho đến khi mủn ra rồi trộn với bột đất thó. Vừa trộn tay, vừa dùng chày đập cho đến khi hỗn hợp này quyện lại tới độ dẻo, mịn, không dính thì đạt yêu cầu”.
Sau thời điểm hoàn thiện hỗn hợp đất là đến quy trình nặn, ông Giáp tiếp nhận quy trình này vì không có bất kì ai nặn khéo bằng ông cả. Tuy việc nặn phỗng đất không yên cầu hoa văn, phức tạp, cầu kỳ nhưng cốt yếu là phải giữ được nét dân dã. Dưới bàn tay của nghệ nhân, những ông phỗng dần thành hình. Ông Giáp nắn, vuốt thật tỉ mỉ để tạo hình phỗng không trở nên góc cạnh, quyến rũ và mềm mại và tự nhiên. Phỗng được phơi khô dưới nắng cho se lại và trọn vẹn tránh nước, tiếp sau đó phủ lên lớp hỗn hợp của hồ điệp trắng và hồ nếp pha với nước theo tỷ trọng chuẩn rồi lọc qua khăn cho tới khi thật mịn. Quy trình ở đầu cuối là vẽ màu. Với phỗng mộc, không vẽ màu, càng phơi giá sương lại càng lên nước đẹp mặn mà, mướt bóng. Còn với bộ phỗng Trung thu, sau thời điểm được phơi khô kiệt, phỗng đất sẽ tiến hành sơn phủ một lớp hỗn hợp gồm bột điệp trắng, hồ nếp pha với nước theo tỉ lệ thích hợp. Tiếp sau đó lại mang phơi cho khô rồi vẽ màu lên cho hoàn thiện. Tông màu nền chủ yếu để tô cho phỗng là đỏ, vàng, xanh, đen. Đấy là những gam màu truyền thống lâu đời, khi vẽ lên sẽ tạo cảm xúc thân thuộc, gắn bó.
Vợ chồng ông Phùng Đình Giáp luôn nặng lòng, đau đáu giữ nghề truyền thống lâu đời.
Năm 2017, có dịp được làm quen với một nhóm họa sỹ trải qua những sự kiện triển lãm ở thủ đô. Sau thời điểm đến nhà thăm quan, các họa sỹ đã gợi ý cho ông Giáp những mẫu mã mới trên tinh thần vừa mang ý nghĩa thẩm mỹ và nghệ thuật, vừa giữ được nét dân gian. Vậy là một loạt thành phầm thủ công lạ mắt Thành lập và hoạt động như lợn đàn, chó giữ nhà, lợn âm khí và dương khí, quần thể chuột đựng nghiên bút, gạt tàn chuột… để đáp ứng nhu cầu thị hiếu của quý khách. Nhờ vậy mà thành phầm của ông bán tốt xung quanh năm, không thể chỉ mỗi dịp Trung thu nữa. “Sau nhiều năm, tôi rút ra được một kinh nghiệm, phải liên tục sáng tác mẫu mới. Với mỗi mẫu thì tôi chỉ làm vài bản để bán, thậm chí có những mẫu chỉ có 1 sản phẩm duy nhất. Sau đó lại nghĩ tiếp mẫu khác”, ông Phùng Đình Giáp nói rằng.
Từ chỗ quạnh hiu, thì nay có nhiều ngày, sân nhà ông Giáp tràn khách hàng trong và ngoài nước đến xem bộ phỗng đất và trải nghiệm cách nặn. Khách hàng quốc tế đặt biệt yêu thích cách ông Giáp sáng tạo làm bộ phỗng đất 12 con giáp không sơn màu, mà sử dụng cật tre để đánh bóng, mang sắc tố mới lạ và dân dã. Và cũng nhờ việc sáng tạo đó, thành phầm của ông được quý khách nghe biết nhiều hơn thế nữa. Ông thường xuyên được mời ra thủ đô, các tỉnh Hải Dương, Thái Bình để ra mắt về làng nghề ở những buổi học ngoại khóa, triển lãm, hội chợ…
Khi nhiều làng nghề dân gian, truyền thống lâu đời đang chông chênh giữa bộn bền lo toan tìm phương pháp để không trở nên mất đi, thì ông Giáp luôn có sự sáng sủa tin tưởng ở nghề, bởi vậy hệ con, cháu ông không chỉ có thành thục các quy trình làm phỗng đất mà còn tồn tại cách giữ nghề của người trẻ thời đại 4.0. Nhằm tiếp thị thương hiệu và lợi ích truyền thống lâu đời về nghề làm phỗng đất của mái ấm gia đình, cháu nội của ông Giáp là em Phùng Đình Đạt, hiện là sinh viên năm 2 ĐH Xây dựng thủ đô lập một trang fanpage mang tên “Phỗng đất làng Hồ” năm 2018. Trên trang này, Đạt trực tiếp tìm tòi, update kể lại mẩu chuyện về phỗng đất làng Hồ từ truyền thống lâu đời đến văn minh; thương hiệu và video về kiểu cách làm phỗng đất truyền thống lâu đời và khát khao giữ nghề của mái ấm gia đình. Hiện trang “Phỗng đất làng Hồ” có khoảng gần một nghìn người thích trang, theo dõi. Để thuận tiện cho những người dùng truy vấn trang, Đạt còn tạo mã QRCode trên tấm danh thiếp của ông nội mình, giúp cho những người xem hoàn toàn có thể truy vấn đến trang fanpage “Phỗng đất làng Hồ” một cách nhanh gọn lẹ và thuận tiện.
Trong cuộc rỉ tai với Shop chúng tôi, vô số lần mẩu chuyện bị cắt ngang bởi những đơn hàng phương xa gọi về. Mỗi lần nghe điện thoại cảm ứng thông minh xong, ông Giáp phấn khởi lắm, ông bảo: “Ngoài khách quen, mỗi năm có đến vài chục đơn hàng từ những vị khách lần đầu đặt hàng mà tôi cũng chưa bao giờ biết mặt. Họ tìm hiểu xem mẫu mã qua Zalo, Facebook rồi gọi điện hoặc nhắn tin để được tư vấn và đặt hàng. Thật may mắn khi nhiều người vẫn yêu và có lòng gìn giữ nghệ thuật dân gian truyền thống. Chỉ cần có người đặt, tôi đều cố gắng làm đẹp nhất và trả hàng đúng yêu cầu”.
Giữa cuộc sống thường ngày văn minh ngày này, khi nhiều món đồ chơi hào nhoáng, rực rỡ dần khiến cho người ta quên khuấy những món đồ chơi, vui chơi dân gian truyền thống lâu đời, sự ý tưởng của những nghệ nhân, thợ thủ công làm đồ chơi truyền thống lâu đời như ông Phùng Đình Giáp đã góp thêm phần “hồi sinh” Tết Trung Thu đậm đà bản sắc dân tộc. Và khẳng định chắc chắn, những mẩu chuyện về nghề làm phỗng đất của mái ấm gia đình nổi bật ở xã Tune Hồ sẽ còn được kể thêm bởi vậy hệ con cháu, những người dân sẽ nối nghề hoặc bằng phương pháp nào đó giữ gìn một nét tinh tuý của thẩm mỹ và nghệ thuật dân gian.
Ghi chép của Hoa Hường Me