Gia Lai: Rất dị kỹ thuật nhuộm của người Bahnar

Gió sớm mang theo hương cây xanh núi rừng Trường Sơn đưa tới. Trên đường ra rẫy, nữ nghệ nhân Đinh Thị Lăm (làng Kgiang, xã Kông Lơng Khơng, huyện Kbang) chỉ vào trong 1 bụi cây xanh tốt, cao gần bằng đầu người và ra mắt: “Đây là cây trum dùng để nhuộm màu đen cho sợi. Hồi trước, cây mọc trong rừng nhưng mình lấy hạt đem về vườn trồng. Mình giữ giống để lấy nguyên liệu nhuộm màu. Thổ cẩm của người Bahnar có màu đen là chủ đạo nên không thể thiếu loại cây này”. Từ bao loài cây hoang dại mọc trên những dải núi trùng điệp, người Bahnar đã phối kết hợp để nhuộm màu cho trang phục, tô sắc cho chính đời sống văn hóa truyền thống vô cùng phong phú của mình. Tới thế hệ mình, nghệ nhân Đinh Thị Lăm đưa cây dại về trồng trong rẫy để làm nguyên vật liệu nhuộm màu thổ cẩm, bảo tồn kỹ thuật nhuộm truyền thống của dân tộc.

Những tri thức truyền thống của nghề dệt như trồng bông, kéo sợi, nhuộm màu, dệt vải được nữ nghệ nhân Đinh Thị Lăm (làng Kgiang, xã Kông Lơng Khơng, huyện Kbang) gìn giữ, sáng tạo qua bao thử thách thời hạn. Ảnh: Hoàng Ngọc

Theo nữ nghệ nhân, nhuộm màu đen phức tạp và nhiều quy trình nhất. Lá trum được ngâm trong chum đất (còn gọi là puội) trong 2 ngày. Sáng sớm dùng tay vắt lấy nước, bỏ vào nồi đất xoay vòng tròn từ trên xuống cho nước nổi bọt, tiếp tục bỏ vỏ ốc đốt thành tro vào nồi xoay vòng tròn cho tới lúc nước chuyển sang màu đen đậm. Tiếp sau đó lần lượt cho thêm hột cây thầu dầu (hơ rên) bóp nát và tro của cây lơ pũi vào xoay tròn. Chờ nước trum lắng xuống, đổ phần nước trong chỉ lấy phần đen đục dưới mặt đáy để ngâm sợi trong 3 ngày, lấy ra vắt phơi khô rồi lại tiếp tục ngâm cho tới lúc sợi chỉ trọn vẹn chuyển thành màu đen.

“Còn nhuộm màu đỏ thì mình dùng rễ cây nhau hoặc vỏ cây tơ nung. Màu vàng mình dùng cây sơ ring, sơ rông hoặc rễ cây kơ tơ rơ. Đây đều là các loại cây rừng, chỉ những người có kinh nghiệm mới nhận biết được, lấy về kết hợp tạo ra các màu sắc khác nhau của thổ cẩm. Một số cây mình đã đưa từ rừng về trồng ở rẫy nhà”-bà Lăm nói rằng. Nghệ nhân cho thấy thêm thêm, sau khoản thời gian đã nhuộm màu còn cần thêm một quy trình là nấu gao (một dạng hồ) để làm cứng sợi chỉ giúp sợi bền, không biến thành đứt. Tuy vậy, quy trình nhuộm màu là hành trình công phu, vất vả và nhiều vất vả nhất của nghề dệt.

Theo chị Trần Thị Bích Ngọc-công chức Văn hóa truyền thống-Xã hội xã Kông Lơng Khơng, phụ nữ Bahnar ở địa phương bảo tồn tương đối tốt nghề dệt, nhưng họ thường mua sợi len bán sẵn để hạn chế quy trình trồng bông, xe sợi, nhuộm màu. Vì vậy, không mấy người còn nghe biết kỹ thuật nhuộm truyền thống. “Cả xã hiện chỉ còn 2 nữ nghệ nhân biết kỹ thuật nhuộm cổ truyền. Họ rất muốn trao truyền nhưng ít người quan tâm, muốn học. Ngay cả con gái của 2 nữ nghệ nhân cũng chỉ biết dệt thổ cẩm chứ không nắm được kỹ thuật nhuộm màu cho sợi vải. Đây là những tri thức rất quý nhưng có nguy cơ mất đi vĩnh viễn”-bà Ngọc cho thấy thêm.

Thổ cẩm của người Bahnar có màu đen là chủ yếu. Ảnh: Hoàng Ngọc

Từ hàng trăm năm trước đó, trong những chuyến điền dã phục vụ phân tích văn hóa-lịch sử của rất nhiều dân tộc địa phương, TS. Nguyễn Thị Kim Vân-nguyên Giám đốc Bảo tàng tỉnh đã thấy trong thực tế này. Bà cho thấy thêm, ở vùng Đông Trường Sơn, số người còn giữ kỹ thuật nhuộm truyền thống khi này đã vô cùng thưa vắng. Đến nay, số lượng nó lại càng giảm, nêu lên vô số vất vả trong công tác bảo tồn. Tiến sỹ Nguyễn Thị Kim Vân nói rằng: “Tác động của ánh sáng, khí hậu làm cho thổ cẩm làm hoàn toàn từ nguyên liệu tự nhiên không giữ được độ bền, màu sắc vốn có. Nhưng càng phát triển, người ta càng coi trọng bản sắc văn hóa. Do đó, cần bảo tồn nghề truyền thống theo xu hướng của “làng nghề sống” để khai thác lợi ích văn hóa truyền thống rực rỡ phục vụ tăng trưởng phượt. Khác nước ngoài đến làng sẽ được trải qua các quy trình từ trồng bông, xe sợi, nhuộm màu, dệt vải… Tận mắt tận mắt chứng kiến sự công phu, tỉ mỉ, sáng tạo, rất dị, khác nước ngoài sẽ không còn ngần ngại rút hầu bao để sở hữu thành phầm mang tính chất văn hóa truyền thống như vậy. Phối kết hợp để làm phong phú thêm vào cho tour phượt cộng đồng dân cư thì nghề truyền thống lâu đời mới hoàn toàn có thể được bảo tồn, trao truyền vì phục vụ cho quyền lợi cộng đồng dân cư”.

Hoàng Ngọc