Hồn gốm Yang Tao – www.dulichvn.org.vn

Yang Tao ở cuối nguồn dòng sông Mẹ – sông Krông Ana phía hướng đông bắc, trước lúc hợp lưu cùng sông Cha – sông Krông Nô thành dòng Sêrêpốk hùng vĩ đổ ngược về phía tây. Ở đây đất đai khá trù phú nhưng trọng điểm là dọc sâu các bãi bồi luôn có những vỉa đất sét dẻo mịn.

Đó là nguồn nguyên vật liệu dồi dào để các amí dùng làm gốm. Cũng tương tự như phụ nữ Chăm ở Bàu Trúc (tỉnh Ninh Thuận), đất sét được những amí đem về sử dụng chày giã cho tới khi các thớ đất trộn đều, kết dính vào nhau.

Tiếp đến, khối đất sét sau khoản thời gian giã được kéo đều thành từng sợi thuôn dài như sợi chão, đường kính to nhỏ tùy từng thành phầm định làm. Những “sợi chão đất” đó sẽ tiến hành cuộn hoặc xếp lại từ thấp lên rất cao theo như hình dạng thành phầm.

Tiếp nữa, không dùng đến bàn xoay, các amí chỉ dùng tay hoặc mảnh vải ướt đi vòng xung quanh, vừa đi vừa miết để tạo hình, miết đều mặt ngoài, mặt trong cho tới khi thành phầm định hình thì đem phơi. Đến đây coi như “xương gốm” đã hoàn thành xong, tùy vào thời tiết, phơi đến khi thành phầm se lại vừa đủ thì vẽ hoạ tiết rồi tiếp sau đó đem nung. Muốn tạo màu trước lúc nung, các amí chỉ tạo màu khói đen bằng tro mịn đốt ra từ vỏ trấu. Gốm ở Yang Tao nung lộ thiên, chất củi hoặc rơm lên đốt, chỉ tầm 1 – 2 giờ là thành phầm ra lò.

Phụ nữ buôn Yơng Bắc, xã Yang Tao (huyện Lắk) làm gốm truyền thống lịch sử. Ảnh: Hữu Nguyên

Tiến độ làm gốm ở đây, theo tôi, là phương pháp làm gốm giản dị và đơn giản nhất. Đơn giản và giản dị trong nguyên vật liệu (chỉ mất đất sét), trong phương tiện (không dùng cả bàn xoay), trong sắc tố (màu khói đen nổi bật) và phương pháp nung (không dùng lò, nung bằng toàn bộ những nguyên vật liệu cháy được). Đơn giản và giản dị nhưng suy nghĩ lại rất có thể chứa đựng trong đó chiều sâu triết lý.

Ví dụ điển hình, nếu ý niệm thành phầm gốm trong hình hài “cát bụi” rồi sẽ trở về “cát bụi” thì đâu phải nhọc lòng đổ mồ hôi công sức của con người. Hoặc như là việc làm gốm không dùng bàn xoay, nhìn các amí dịch chuyển vòng xung quanh tôi cứ ngờ ngợ, phải chăng đó là mô phỏng của những vòng xoang uyển chuyển trong những tiệc tùng, lễ hội của đồng bào Tây Nguyên.

Còn nhớ các nghệ nhân làm gốm ở Yang Tao trong một lần tham quan làng gốm Thanh Hà (TP. Hội An, tỉnh Quảng Nam) đã được những người dân thợ gốm ở đây ngỏ ý tặng chiếc bàn xoay nhưng các amí đã từ chối. Lời từ chối này đã cho chúng ta thấy, với những nghệ nhân Yang Tao, điều trọng điểm không phải là gốm mà là thời kỳ làm ra gốm. Tôi gọi đó là triết lý gốm Yang Tao!

Nghệ nhân ở xã Yang Tao làm gốm không phải dùng bàn xoay, với đôi tay khôn khéo để tạo hình dáng cho gốm. Ảnh: Hữu Nguyên

Nhìn cách làm gốm ở Yang Tao, tôi nghiệm ra nghệ thuật và thẩm mỹ nhiều khi chẳng cần cao siêu. Hãy nhìn các amí vẽ hoạ tiết trên xương gốm sẽ thấy vấn đề này. Họ hầu hết dùng cành cây vót nhọn để khắc chạm các đường kỷ hà, các môtip hoa văn giản dị và đơn giản. Nếu cần hình trụ họ dùng các đồng xu hoặc vòng đeo tay. Có amí dùng cả vỏ sò, chiếc muỗng… để tạo hoa văn, nghĩa là bất kỳ vật dụng nào có dạng hình học cần dùng là dùng, không câu nệ. Theo tôi, đấy là nghệ thuật và thẩm mỹ đã đạt đến độ “tối giản”. Hoặc như là sắc tố, “tối giản” ở đây chỉ mất 2 màu, nâu nhạt của đất sét nung và khói đen của tro trấu, gần với nguyên tắc nghệ thuật và thẩm mỹ trong tranh thủy mặc của người Trung Hoa.

Nhiều nhà Tây Nguyên học còn nhận định rằng, tuy gốm Yang Tao giản dị và đơn giản nhưng nó là nơi cất giấu những bí hiểm của dòng chảy văn hóa truyền thống thời quá vãng. TS Lương Thanh Sơn, nguyên Giám đốc Bảo tàng Đắk Lắk cho thấy: Người M’nông Rlăm nói và hiểu được không ít các ngôn từ của dân tộc bằng hữu khác ví như Êđê, Chu Ru, J’rai… Nghĩa là, trong một quy trình tiến độ nào đó, gốm Yang Tao đã được những thương nhân, người sở hữu của dòng gốm này đi giao lưu, mua và bán nhiều nơi trên đất Tây Nguyên. Kể ra để thấy, các nhà phân tích, nếu tìm hiểu thêm về gốm Yang Tao có lẽ rằng còn nhiều điều thú vị khác.

Chừng gần thập niên trở lại đây, gốm Yang Tao được nổi tiếng nhưng thành phầm hãy còn “bươn chải” trên thị trường. Việc khôi phục nghề truyền thống lịch sử, tiếp thị thương hiệu, xây dựng chuỗi đáp ứng… cho dòng gốm Yang Tao là việc của nhiều cơ quan, ban, ngành tính năng và không phải là mẩu truyện một sớm một chiều. Nhưng có lẽ rằng nhiều người đã nhìn ra gốm Yang Tao có một “căn cước” riêng, độc đáo và khác biệt trong triệu phú đình gốm Việt./.

Nguyễn Thị Triều